Γράφει ο Θεόδωρος Χίου*
Πρόσφατα έληξε με εξωδικαστικό συμβιβασμό η περιβόητη δικαστική διαμάχη για το ιδιοκτησιακό καθεστώς των πνευματικών δικαιωμάτων επί αυτοφωτογραφιών (selfies) που τράβηξε μία μαϊμού σε ένα δάσος της Ινδονησίας (υπόθεση «Monkey Selfie»).
Το ιστορικό της υπόθεσης, το οποίο είναι αναμφίβολα πλέον σχεδόν ανεκδοτολογικό, ξεκινά το έτος 2011. Ο Βρετανός φωτογράφος άγριας ζωής David Slater [http://www.djsphotography.co.uk/] ταξίδεψε στο νησί Σουλαουέζι της Ινδονησίας, με σκοπό να φωτογραφήσει μία αποικία μαϊμούδων του είδους Macaca nigra [https://en.wikipedia.org/wiki/Celebes_crested_macaque] και να αναδείξει, με τον τρόπο αυτό, το ζήτημα εξαφάνισης αυτού του απειλούμενου είδους.
(c) Google Maps
Ο Slater ακολούθησε μία αγέλη μαϊμούδων για κάποιες μέρες και κέρδισε την εμπιστοσύνη τους. Μολαταύτα, οι μαϊμούδες δεν συνεργάζονταν στη λήψη φωτογραφιών και αντιδρούσαν νευρικά στη θέα της φωτογραφικής μηχανής. Επιθυμώντας να τραβήξει κοντινές φωτογραφίες, ο φωτογράφος αποφάσισε να τους δώσει την ευκαιρία να πειραματιστούν με τη φωτογραφική μηχανή: τοποθέτησε μία φωτογραφική μηχανή Canon EOS 5D DSLR σε ένα τρίποδο και, αφού επέλεξε τις κατάλληλες ρυθμίσεις και εξαρτήματα (ευρυγώνιο φακό, αυτόματες ρυθμίσεις στο ζουμ κλπ), άφησε εκτεθειμένο το απομακρυσμένο κουμπί λήψης και απομακρύνθηκε από τον εξοπλισμό του.
Οι μαϊμούδες, όπως ανέμενε ο Slater, πλησίασαν και περιεργάστηκαν τον εξοπλισμό και τη φωτογραφική μηχανή. Mεταξύ αυτών, μία εξάχρονη θηλυκή μαϊμού (η οποία θα γίνει βαπτιστεί αργότερα «Naruto» κατά την PETA ή «Ella» κατά τον Slater), έκανε χρήση του απομακρυσμένου κουμπιού λήψης και τράβηξε ακούσια μία σειρά αυτοφωτογραφιών, πολλές εκ των οποίων ήταν απολύτως ευκρινείς.
(c) D. Slater (?)
Ο Slater, θεωρώντας τον εαυτό του δικαιούχο των πνευματικών δικαιωμάτων επί των φωτογραφιών που τράβηξε η μαϊμού χρησιμοποιώντας τον εξοπλισμό του, παραχώρησε άδεια χρήσης αυτών στο βρετανικό ειδησεογραφικό πρακτορείο Caters News Agency (https://www.catersnews.com/about-us/). Με τη δημοσιοποίησή τους, οι φωτογραφίες συγκέντρωσαν υψηλή δημοσιότητα η οποία όμως συνοδεύτηκε και από την αμφισβήτηση περί του ιδιοκτησιακού καθεστώτος των φωτογραφιών. Πολλοί υποστήριξαν ότι δημιουργός και, συνακόλουθα, δικαιούχος πνευματικών δικαιωμάτων επί της φωτογραφίας δεν ήταν ο Slater αλλά η θηλυκή μαϊμού. Είναι μάλιστα χαρακτηριστικό ότι οι εν λόγω φωτογραφίες καταχωρήθηκαν στο αποθετήριο ελεύθερης πρόσβασης Wikimedia Commons, ως ανήκουσες στο δημόσιο τομέα.
To Δεκέμβριο του 2014, ο Slater εξέδωσε τις φωτογραφίες αυτές σε λεύκωμα με τον τίτλο «Wildlife Personalities» το οποίο κυκλοφόρησε στην αγορά μέσω του εκδοτικού οίκου αυτοεκδόσεων Blurb [http://www.blurb.com/b/5809745-wildlife-personalities].
Στις 22 Σεπτεμβρίου 2015, η φιλοζωική οργάνωση PETA (People for the Ethical Treatment of Animals) κατέθεσε αγωγή σε δικαστήριο της Καλιφόρνια εναντίον του Slater και του οίκου Blurb, εν ονόματι της θηλυκής μαϊμούς που τράβηξε τις αυτοφωτογραφίες, ζητώντας την αναγνώριση των πνευματικών δικαιωμάτων της Naruto επί των φωτογραφιών και την ανάληψη της διαχείρισης των εσόδων από την εκμετάλλευση των φωτογραφιών, προς όφελος της αποικίας μαϊμούδων στο νησί Σουλαουέζι (υπόθεση Naruto et al. Vs. Slater et al., Case No. 15-cv-04324-WHO).
Ο αρμόδιος Αμερικανός δικαστής απέρριψε την αίτηση στις 28 Ιανουαρίου 2016, κρίνοντας ότι ο Αμερικανικός Νόμος Πνευματικών Δικαιωμάτων (US Copyright Act) δεν αναγνωρίζει δικαίωμα απόκτησης πνευματικής ιδιοκτησίας προς όφελος ζώων, παρά μόνον προς όφελος φυσικών και νομικών προσώπων και ως εκ τούτου η Naruto δεν διαθέτει δικαίωμα δικαστικής επιδίωξης και επιβολής πνευματικών δικαιωμάτων (βλ. και σχετικό λήμμα επικαιρότητας που έγραψα για το ΔiMEE).
Ανέφερε μάλιστα χαρακτηριστικά ότι «if Congress and the president intended to take the extraordinary step of authorizing animals as well as people and legal entities to sue, they could, and should, have said so plainly».
Η PETA άσκησε έφεση κατά της απορριπτικής απόφασης το Μάρτιο του 2016 η οποία όμως τελικώς δεν εκδικάστηκε διότι (όπως μάθαμε και από το ΔiΜΕΕ) στις 11 Σεπτεμβρίου 2017 ο Slater, ο oίκος Blurb και η PETA συμβιβάστηκαν εξωδικαστικά διακόπτοντας με αυτό τον τρόπο, τη δευτεροβάθμια κρίση της υπόθεσης. Αξίζει να σημειωθεί ότι ένας εκ των όρων του συμβιβασμού προβλέπει την υποχρέωση του Slater να δωρίζει το 25% των μελλοντικών ακαθάριστων εσόδων από την εκμετάλλευση των επίμαχων φωτογραφιών σε μη κερδοσκοπικές οργανώσεις προστασίας του βιότοπου που ζει η Naruto και τα ζώα του είδους αυτού στην Ινδονησία.
H υπόθεση της Naruto μας καλεί να αναρωτηθούμε γύρω από τα παραδοσιακά ανθρωποκεντρικά θεμέλια του δικαίου πνευματικής ιδιοκτησίας. Η ηπειρωτική προσέγγιση, την οποία ακολουθεί και το ελληνικό δίκαιο, θέτει τον άνθρωπο στο επίκεντρο του συστήματος προστασίας. Υπό το πρίσμα του ελληνικού δικαίου, πρωτογενής δικαιούχος πνευματικών δικαιωμάτων θεωρείται πάντοτε ο πνευματικός δημιουργός, ο οποίος, διά των ελεύθερων δημιουργικών επιλογών του, αντανακλά την προσωπικότητά του στο δημιούργημά του, καθιστώντας το πρωτότυπο, δηλαδή στατιστικά μοναδικό.
Σύμφωνα με την παραδοσιακή γραμματική και τελολογική ερμηνεία του νόμου, ο πνευματικός δημιουργός και αρχικός δικαιούχος του άρθρου 1 Ν. 2121/1993 είναι πάντοτε άνθρωπος. Η ανθρωποκεντρική προσέγγιση της πνευματικής ιδιοκτησίας έχει ως κύριο μέλημά της την προστασία του δημιουργού από τους δευτερογενείς δικαιούχους-αντισυμβαλλόμενους του δημιουργού, δηλαδή τους εργοδότες, εκδότες και λοιπούς εκμεταλλευόμενους, οι οποίοι πολύ συχνά αντιστοιχούν σε νομικά πρόσωπα.
Ακολουθώντας τη λογική αυτή, οι μη-άνθρωποι, συμπεριλαμβανομένων και των νομικών προσώπων, βρίσκονται καταρχήν εκτός σύστηματος προστασίας. Πράγματι, τα νομικά πρόσωπα, ελλείψει δυνατότητας δημιουργικής δραστηριότητας αλλά και ανθρώπινης υπόστασης, δεν δύνανται να καταστούν πρωτογενείς δικαιούχοι πνευματικών δικαιωμάτων ούτε δικαιούχοι ηθικών εξουσιών. Βεβαίως, προϊόντος του χρόνου, τα νομικά πρόσωπα απέκτησαν ολοένα και περισσότερα νομοθετικά θεμέλια προστασίας ως υποκείμενα των δικαιωμάτων, ιδίως στις νέες μορφές τεχνολογικών έργων, όπως το λογισμικό και οι βάσεις δεδομένων (πρβλ. άρθρο 10 παρ. 2, 40 και ιδίως το sui generis δικαίωμα του κατασκευαστή (και όχι δημιουργού) βάσεων δεδομένων του άρθρου 45Α Ν. 2121/1993), και δύνανται να χαρακτηριστούν πρωτογενείς ή οιονεί-πρωτογενείς δικαιούχοι πνευματικής ιδιοκτησίας.
Το ερώτημα που τίθεται στην εποχή μας είναι κατά πόσο το δίκαιο της πνευματικής ιδιοκτησίας είναι έτοιμο να αναθεωρήσει τον αποκλεισμό έτερων κατηγοριών μη-ανθρώπων (πέραν των νομικών προσώπων) από το σύστημα προστασίας και να δεχθεί νέες κατηγορίες «προσώπων» ως (πρωτογενείς) δικαιούχους.
Το ερώτημα μοιάζει ακαδημαϊκό, ιδίως αναφορικά με την αναγνώριση δικαιωμάτων πνευματικής ιδιοκτησίας και, ευρύτερα, συνταγματικών δικαιωμάτων του ανθρώπου, υπέρ των ζώων, όπως η Naruto. Εντούτοις, είναι απολύτως πρακτικό και αναμένεται να τεθεί με αξιώσεις στο προηγμένο ψηφιακό παρόν και άμεσο μέλλον, όπου τα ρομπότ, τα συστήματα τεχνητής νοημοσύνης (AIS) και άλλοι ρομποτικοί καλλιτέχνες (θα) είναι σε θέση να δημιουργούν έργα όπως τραγούδια και εικαστικές δημιουργίες.
Πλέον, ένα λογισμικό τεχνητής νοημοσύνης (bot) με το όνομα «Bot Dylan» [https://consequenceofsound.net/2017/05/meet-bot-dylan-the-ai-computer-that-can-write-its-own-folk-songs/] δύναται να συνθέτει πρωτότυπα folk τραγούδια, τα οποία, στο προσεχές μέλλον θα μπορούσαν να αποτελούν το νέο «μη εκπροσωπούμενο» ανοιχτό ρεπερτόριο στα καταστήματα υγειονομικού ενδιαφέροντος.
Ιmage: http://www.mirror.co.uk
Πρόσφατα, τα bots του Facebook ξεκίνησαν να μιλούν σε γλώσσα που δημιούργησαν μόνα τους ενώ ένα ιαπωνικό ρομπότ είναι συνδημιουργός μίας σύντομης πρωτότυπης νουβέλλας με τίτλο «η μέρα που ένας υπολογιστής γράφει μία νουβέλα».
Συνεπώς, το επόμενο σημαντικό διακύβευμα που θέτει ο σύγχρονος ψηφιακός κόσμος σχετίζεται, αφενός με το πώς η πνευματική ιδιοκτησία θα υποδεχτεί στους κόλπους της τα έργα που προέρχονται από μη ανθρώπους και αφετέρου, με το εαν η μη ανθρώπινη και κατ’ αρχήν απροστάτευτη, ήτοι ανοιχτή, δημιουργία θα αφεθεί να ανταγωνίζεται την παραδοσιακή προστατευόμενη ανθρώπινη δημιουργία.
Ο Stephen Hawking λέει ότι η Τεχνητή Νοημοσύνη θα είναι είτε το καλύτερο είτε το χειρότερο για το ανθρώπινο γένος. Θα ισχύσει το ίδιο και για το δίκαιο της πνευματικής ιδιοκτησίας;
* Ο Θεόδωρος Χίου είναι Διδάκτωρ Νομικής και δικηγόρος διανοητικής ιδιοκτησίας, ψηφιακών τεχνολογιών και καινοτομίας.
ΔΙΑΒΑΣΤΕ ΠΕΡΙΣΣΟΤΕΡΑ:
Andres Guadamuz, Artificial intelligence and copyright, WIPO Magazine, October 2017, Available at: http://www.wipo.int/wipo_magazine/en/2017/05/article_0003.html
Θ. Χίου, ©LICK ΟN COPYRIGHT! ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΑ ΚΑΙ ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ
Θ. Χίου, "Η πρόσφατη νομολογία του ΔΕΕ και πώς επηρεάζει το δίκαιο της πνευματικής ιδιοκτησίας στην Ελλάδα: Η έννοια της πρωτοτυπίας, 2o Συνέδριο ΔiΜΕΕ, Νομική Βιβλιοθήκη, Αθήνα