Γράφει ο Θεόδωρος Χίου*
Το παρόν άρθρο αποτελεί μία εισαγωγή για τα πνευματικά δικαιώματα των φωτογράφων αλλά παραλείπει τις λεπτομέρειες. Απευθυνθείτε στο δικηγόρο σας για να λάβετε εξειδικευμένες συμβουλές. Last updated: 14/1/2018.
Η φωτογραφία αποτελεί μία μορφή εικαστικής τέχνης με ιδιαίτερη απήχηση στη σύγχρονη εποχή της εικόνας. Αφενός η χρήση φωτογραφικής μηχανής, με την τεχνολογική εξέλιξη έχει καταστεί προσιτή σε ολοένα και μεγαλύτερο αριθμό ατόμων. Αφετέρου, η φωτογραφία αντιστοιχεί σε ένα ελκυστικό ψηφιακό «περιεχόμενο», τόσο για τους χρήστες όσο και για τους εκδότες.
Η δύναμη της φωτογραφίας απελευθερώνεται με το πάτημα του κουμπιού λήψης, με ένα κλικ. Το κλικ αυτό αποτελεί ένα «ορόσημο» και για το δίκαιο της πνευματικής ιδιοκτησίας. Παρακάτω, εξετάζονται αρχικά οι νομικές συνέπειες που επέρχονται μετά το κλικ (Ι) και εν συνεχεία οι νομικές προκλήσεις που πρέπει να ληφθούν υπόψιν πριν από αυτό (ΙΙ).
Ι. POST-CLICK: OΙ ΝΟΜΙΚΕΣ ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ ΤΟΥ «ΚΛΙΚ» ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΗ ΙΔΙΟΚΤΗΣΙΑ
Το πάτημα του κουμπιού της φωτογραφικής μηχανής επιφέρει μία σειρά νομικών αποτελεσμάτων, εκ των οποίων το σημαντικότερο είναι η απονομή προστασίας από πνευματική ιδιοκτησία επί της φωτογραφίας (Α) και, συνεκδοχικά, οι συνέπειες που αυτή συνεπάγεται για το φωτογράφο (Β) και τους τρίτους-χρήστες φωτογραφιών (Γ).
Α. ΑΠΟΝΟΜΗ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑΣ
Ο νόμος πνευματικής ιδιοκτησίας αναγνωρίζει ρητά την απονομή προστασίας στις φωτογραφίες. Πράγματι, οι φωτογραφίες εμπεριέχονται στην ενδεικτική απαρίθμηση (εν δυνάμει) προστατευόμενων έργων που προβλέπεται στο άρθρο 2 παρ. 1 του Ν. 2121/1993. Ασφαλώς, η απονομή προστασίας στις φωτογραφίες συνδέεται με την πλήρωση ορισμένων προϋποθέσεων.
Προϋπόθεση της δημιουργίας
Κατ’ αρχάς, μία φωτογραφία πρέπει να συνιστά πνευματικό δημιούργημα το οποίο είναι προϊόν πνευματικής και δημιουργικής συμβολής ενός ανθρώπου. Ως εκ τούτου, αποκλείονται οι φωτογραφίες που αποτελούν προϊόν καθαρά μηχανικών δραστηριοτήτων καθώς και οι φωτογραφίες που λαμβάνονται χωρίς ανθρώπινη παρέμβαση, όπως μία φωτογραφία που τραβάει ένα ρομπότ ή οι φωτογραφίες από τα αυτόματα μηχανήματα φωτογραφιών. Όμοια αντιμετώπιση θα έχουν και οι φωτογραφίες που τράβηξε ένα ζώο, όπως κρίθηκε και από τα αμερικάνικα δικαστήρια στην διάσημη υπόθεση «Monkey selfie» [1].
Προϋπόθεση της πρωτοτυπίας
Περαιτέρω, μία φωτογραφία προστατεύεται εφόσον χαρακτηρίζεται από πρωτοτυπία. Στην Ελλάδα η πρωτοτυπία σε γενικό επίπεδο, αντιστοιχεί στην έννοια της «στατιστικής μοναδικότητας» της φωτογραφίας, δηλαδή την κρίση ότι, κατά λογική πιθανολόγηση, κάτω από παρόμοιες συνθήκες και με τους ίδιους στόχους, κανένας άλλος δημιουργός, δεν θα ήταν σε θέση να δημιουργήσει όμοια φωτογραφία ή, διαζευκτικά ότι η φωτογραφία παρουσιάζει μια ατομική ιδιομορφία, ή έστω ένα ελάχιστο όριο "δημιουργικού ύψους", κάποια απόσταση δηλαδή από τα ήδη γνωστά ή αυτονόητα [2].
Υπό αυτό τον ορισμό, έχει κριθεί ότι η πρωτοτυπία της φωτογραφίας προκύπτει από την εκτίμηση ορισμένων κριτηρίων όπως η επιλογή ή σκηνοθεσία θεμάτων ή αντικειμένου, η επιλογή του τόπου και χρόνου, η γωνία φωτογράφησης, η επιλογή του κάδρου, ο φωτισμός, η σχέση φωτογραφιζομένου αντικειμένου με τον περιβάλλοντα χώρο, οι αντιθέσεις χρωμάτων [3], αλλά και η ενδεχόμενη επεξεργασία της φωτογραφίας, η οποία εμφανίζεται ιδίως σε ψηφιακές φωτογραφίες και αφορά ρετούς, επιλογές και παρεμβάσεις στα χρώματα, επεμβάσεις, τροποποιήσεις ή αλλοιώσεις του αντικειμένου ή του αισθητικού αποτελέσματος κλπ [4].
Περαιτέρω, η πρωτοτυπία των φωτογραφιών καθορίζεται ειδικά στο Ευρωπαϊκό Δίκαιο και συγκεκριμένα στο άρθρο 6 και την αιτιολογική σκέψη 16 της Οδηγίας 93/98/ΕΕΚ [κωδικοποίηση 2006/116/EK] για τη διάρκεια προστασίας του δικαιώματος πνευματικής ιδιοκτησίας και ορισμένων συγγενικών δικαιωμάτων. Σύμφωνα με την εν λόγω διάταξη, η πρωτοτυπία αντιστοιχεί στο αποτέλεσμα προσωπικής πνευματικής εργασίας του δημιουργού-φωτογράφου, το οποίο αντανακλά την προσωπικότητά του.
Το Δικαστήριο της Ευρωπαϊκής Ένωσης, στο πλαίσιο υπόθεσης που αφορούσε την προστασία φωτογραφικών πορτραίτων (Απόφαση Painer της 1ης Δεκεμβρίου 2011 Eva-Maria Painer v. Standrad Verlags GmbH, υπόθεση C-145/10), ερμήνευσε ειδικότερα ότι μία φωτογραφία είναι πρωτότυπη εφόσον είναι αποτέλεσμα πνευματικής εργασίας του δημιουργού η οποία αντανακλά την προσωπικότητά του και εκδηλώνεται με τις ελεύθερες και δημιουργικές του επιλογές κατά την παραγωγή της φωτογραφίας αυτής (σκ. 88 επ.).
Το ευρωπαϊκό κριτήριο πρωτοτυπίας όπως περιγράφεται ανωτέρω είναι αναμφίβολα πιο επιεικές σε σχέση με το αντίστοιχο ελληνικό και υπερισχύει έναντι του τελευταίου [5], δεδομένου ότι, αφενός ειδική ρύθμιση για την πρωτοτυπία φωτογραφιών στο Ελληνικό δίκαιο δεν υφίσταται και αφετέρου το άρθρο 2 του Ν 2121/1993 είναι σύμφωνο με το άρθρο 6 της Οδηγίας 93/98 της Ευρωπαϊκής Ένωσης [6].
Από τα ανωτέρω συνάγεται ότι η απαιτούμενη στάθμη πρωτοτυπίας που απαιτείται για την προστασία των φωτογραφιών είναι αρκετά χαμηλή [7]. Έτσι, στην πράξη μία φωτογραφία προστατεύεται αρκεί να παρουσιάζει ένα ελάχιστο δημιουργικό ύψος ή κάποια ελάχιστη ατομικότητα, αποκλείοντας κάθε αυστηρότερο κριτήριο [8].
Συνεπώς, εκτός πεδίου προστασίας θα τίθεται κάθε φωτογραφία από την οποία απουσιάζει πλήρως η δημιουργική συμβολή του φωτογράφου με την οποία αποτυπώνονται στοιχεία της προσωπικής πνευματικής του εργασίας, όπως, για παράδειγμα, η αντιγραφή μιας προϋφιστάμενης φωτογραφίας [9] ή μία φωτογραφία ταυτότητας [10].
Αξιολογική ουδετερότητα προστασίας
Ένα άλλο στοιχείο το οποίο σχετίζεται με την απονομή προστασίας των φωτογραφιών είναι η αξιολογική και ιδεολογική ουδετερότητα. Σύμφωνα με το άρθρο 2 παρ. 4 του Ν. 2121/1993, η απονομή προστασίας είναι «ανεξάρτητη από την αξία και τον προορισμό του έργου». Αυτό σημαίνει ότι προστατεύονται εξίσου τόσο οι άρτιες καλλιτεχνικές φωτογραφίες όσο και οι «απλές» φωτογραφίες ενός smartphone, δεδομένου ότι η απονομή προστασίας δεν συνδέεται με καμιά αξιολογική ή αισθητική κρίση.
Ομοίως, το ίδιο επίπεδο προστασίας αποδίδεται ακόμα και σε φωτογραφίες παράνομες ή άσεμνες, όπως μία φωτογραφία παπαράτσι ή μία πορνογραφική φωτογραφία, εφόσον, βεβαίως, πληρούται η προϋπόθεση της πρωτοτυπίας [11]. Εξίσου αδιάφορη είναι επίσης η ιδιότητα του φωτογράφου, δηλαδή το κατά πόσο ο φωτογράφος είναι επαγγελματίας, καταξιωμένος, με υψηλή κατάρτιση ή ερασιτέχνης.
Απουσία διατυπώσεων
Η πνευματική ιδιοκτησία επί μίας πρωτότυπης φωτογραφίας αποκτάται αυτοδικαίως με τη δημιουργία της φωτογραφίας, δηλαδή με τη λήψη και αποθήκευση της φωτογραφίας σε ψηφιακό αρχείο ή μηχανική δημιουργία αρνητικού. Έτσι δεν απαιτείται η τήρηση οποιασδήποτε διατύπωσης, όπως κατάθεση ή υποβολή σε δημόσια αρχή ή αλλού). Ομοίως, η τοποθέτηση του copyright mention επί της φωτογραφίας έχει δηλωτικό χαρακτήρα και δεν συνδέεται με την απόκτηση δικαιώματος.
Δεδομένου ότι η κτήση των δικαιωμάτων πνευματικής ιδιοκτησίας συνδέεται άμεσα και αποκλειστικά με τη δημιουργική πράξη, μόνο ο φωτογράφος είναι ο αρχικός δικαιούχος του περιουσιακού και του ηθικού δικαιώματος επί της φωτογραφίας (άρθρο 6 παρ. 1 Ν 2121/1993). Αυτονόητο είναι δε ότι σε περίπτωση φωτογραφίας στην οποία απεικονίζεται πρόσωπο, το απεικονιζόμενο πρόσωπο δεν αποκτά πνευματικά δικαιώματα επί της φωτογραφίας [12].
Διάκριση φωτογραφίας και υλικού φορέα.
Αυτό που χαρακτηρίζει την απονομή προστασίας από πνευματική ιδιοκτησία είναι η κατ’ αρχήν διάκριση ανάμεσα στο φωτογραφικό έργο αφ’ εαυτό, ως άυλο πνευματικό δημιούργημα και τον υλικό φορέα στον οποίο ενσωματώνεται (πχ. το χαρτί στο οποίο εκτυπώνεται, το αρνητικό του φιλμ ή το ψηφιακό αρχείο).
Ένεκα της εν λόγω διάκρισης, η μεταβίβαση της κυριότητας οποιουδήποτε υλικού φορέα στον οποίο ενσωματώνεται η φωτογραφία (πχ. η παράδοση των αρνητικών ή ενός CD-Rom, η ηλεκτρονική αποστολή ενός αρχείου) δεν επιφέρει μεταβίβαση και του δικαιώματος πνευματικής ιδιοκτησίας και δεν παρέχει στον κτήτορα του υλικού φορέα εξουσίες εκμετάλλευσης της φωτογραφίας, εκτός αν εγγράφως έχει συμφωνηθεί το αντίθετο.
Στιγμιότυπο από την εκδήλωση, κ. Έλενα Σπυροπούλου, κ. Θεόδωρος Χίου
Β. ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΑΣ: Η ΟΠΤΙΚΗ ΤΟΥ ΦΩΤΟΓΡΑΦΟΥ
Ο φωτογράφος, με τη δημιουργία πρωτότυπης φωτογραφίας αποκτά αυτοδικαίως, ως αποκλειστικά και απόλυτα δικαιώματα, το δικαίωμα της εκμετάλλευσης της φωτογραφίας (περιουσιακό δικαίωμα) και το δικαίωμα της προστασίας του προσωπικού του δεσμού με αυτήν (ηθικό δικαίωμα).
Περιουσιακό δικαίωμα: Ένα αποκλειστικό μονοπώλιο εκμετάλλευσης της φωτογραφίας
Το περιουσιακό δικαίωμα επί της φωτογραφίας δίνει το δικαίωμα στο φωτογράφο να ελέγχει τη χρήση της φωτογραφίας που δημιούργησε και να καθορίζει τους όρους εκμετάλλευσής της. Ειδικότερα, ο φωτογράφους αποκτά το δικαίωμα να επιτρέπει ή να απαγορεύει κατά ανέλεγκτη βούληση, ιδίως:
- την άμεση ή έμμεση, προσωρινή ή μόνιμη, μερική η ολική αναπαραγωγή της φωτογραφίας, με οποιοδήποτε μέσο και μορφή (εξουσία αναπαραγωγής).
- τη διανομή αντιτύπων της φωτογραφίας στο κοινό με οποιαδήποτε μορφή, όπως μέσω πώλησης ή με άλλους τρόπους (πχ. πώληση ψηφιακών αρχείων, πώληση αφισών κλπ) (εξουσία διανομής).
- την παρουσίαση της φωτογραφίας στο κοινό με κάθε τρόπο, όπως για παράδειγμα τη χρήση μίας φωτογραφίας σε διαφήμιση, σε βιβλίο, εφημερίδα, την ενσωμάτωσή της σε βίντεο, την έκθεση φωτογραφίας (εξουσία παρουσίασης στο κοινό). Η εν λόγω εξουσία ενεργοποιείται κάθε φορά που η φωτογραφία αγγίζει ένα κοινό, δηλαδή ο κύκλος των ανθρώπων που είναι ευρύτερος του στενού οικογενειακού, φιλικού, συγγενικού κύκλου ή του άμεσου κοινωνικού περιβάλλοντος [13].
Ηθικό δικαίωμα: Ένα αποκλειστικό δικαίωμα περιφρούρησης της προσωπικότητας του φωτογράφου σε σχέση με το φωτογραφικό έργο
Το ηθικό δικαίωμα δίνει ιδίως την εξουσία στο φωτογράφο να:
- αποφασίζει για το χρόνο, τον τόπο και τον τρόπο κατά τους οποίους η φωτογραφία θα γίνει προσιτή στο κοινό (εξουσία δημοσίευσης).
- απαιτεί τη μνεία του ονόματός του, στο μέτρο του δυνατού, σε κάθε αντίτυπο και σε κάθε δημόσια χρήση της φωτογραφίας (εξουσία πατρότητας) [14] Συνηθίζεται η εν λόγω μνεία να αντιστοιχεί στο copyright mention που συχνά τοποθετείται επί της φωτογραφίας.
- απαγορεύει κάθε παραμόρφωση, περικοπή ή άλλη τροποποίηση του έργου του (εξουσία διατήρησης ακεραιότητας). Η εν λόγω εξουσία καλύπτει οποιαδήποτε αλλοίωση της φωτογραφίας (πχ. επεξεργασία με photoshop, αλλαγή χρωματισμού, περίτμηση κλπ) καθώς και κάθε έμμεση προσβολή του προσώπου του δημιουργού οφειλόμενης στις συνθήκες παρουσίασης του έργου στο κοινό (πχ. ανάρμοστη χρήση του έργου).
Μονοπώλιο με περιορισμένη διάρκεια
Η διάρκεια προστασίας της φωτογραφίας από πνευματική ιδιοκτησία (περιουσιακές και ηθικές εξουσίες) δεν είναι απεριόριστη. Εκτείνεται καθ’ όλη τη διάρκεια της ζωής του δημιουργού και εβδομήντα (70) χρόνια μετά το θάνατό του (άρθρο 29 παρ. 1). Με τη λήξη της προστασίας, η φωτογραφία ανήκει πλέον στο δημόσιο τομέα (public domain), με αποτέλεσμα η χρήση και εκμετάλλευσή της να καθίσταται ελεύθερη για όλους.
Γ. ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΑΣ: Η ΟΠΤΙΚΗ ΤΩΝ ΧΡΗΣΤΩΝ
Η απονομή προστασίας από πνευματική ιδιοκτησία σε μία φωτογραφία θέτει περιορισμούς στους χρήστες/τρίτους που επιθυμούν να κάνουν χρήση της εν λόγω φωτογραφίας. Ειδικότερα:
Απαγορεύεται η χρήση/εκμετάλλευση μιας προστατευόμενης φωτογραφίας χωρίς άδεια
Οποιαδήποτε πράξη ή χρήση η οποία εμπίπτει στην περιφέρεια του μονοπωλίου που αποδίδει ο νόμος στο φωτογράφο, σύμφωνα με το ως άνω περιεχόμενο, απαιτεί την προηγούμενη άδεια του φωτογράφου για να είναι νόμιμη. Εφαρμόζεται έτσι κατ’ αρχήν η αρχή του «All rights Reserved», εκτός εάν ο φωτογράφος ρητά επέλεξε την επιφύλαξη για τον εαυτό του λιγότερων περιουσιακών εξουσιών, επιλέγοντας τη δημοσίευση της φωτογραφίας του υπό καθεστώς κάποιας ανοιχτής άδειας, ιδίως κάποιας από τις προτεινόμενες άδειες Creative Commons, η οποία παρέχει περισσότερες ελευθερίες για τον χρήστη.
Εξαιρέσεις. Κατ’ εξαίρεση, δεν απαιτείται προηγούμενη άδεια του φωτογράφου σε συγκεκριμένες περιπτώσεις τις οποίες προβλέπει ρητά και εξαντλητικά ο νόμος. Μεταξύ άλλων, στις εν λόγω εξαιρέσεις συμπεριλαμβάνεται ιδίως η ιδιωτική αναπαραγωγή, δηλαδή η αναπαραγωγή μιας φωτογραφίας νομίμως δημοσιευθείσας, η οποία γίνεται για ιδιωτική χρήση. Πάντως, δεν αποτελεί ιδιωτική χρήση η χρήση στο πλαίσιο μιας επιχείρησης ή μιας υπηρεσίας ή ενός οργανισμού.
Απαγορεύεται η προσβολή των ηθικών εξουσιών
Ο χρήστης μιας προσευχόμενης φωτογραφίας δεν δικαιούται να προβεί σε πράξεις που προσβάλλουν τις ηθικές εξουσίες του φωτογράφου, όπως για παράδειγμα να περικόψει τη φωτογραφία, να μην αναφέρει ή να απαλείψει το όνομα του φωτογράφου κλπ., εκτός αν ο φωτογράφος έχει συναινέσει ρητά στις πράξεις αυτές (άρθρο 16 Ν. 2121/1993).
Απαιτείται η τήρηση συγκεκριμένων διατυπώσεων για τη συμβατική εκμετάλλευση της φωτογραφίας
Η παραχώρηση άδειας χρήσης ή συναίνεση για άσκηση ηθικών εξουσιών διέπεται από ένα προστατευτικό ρυθμιστικό πλαίσιο προορισμένο να προστατεύσει τον φωτογράφο. Σύμφωνα με αυτό, μεταξύ άλλων:
κάθε σύμβαση μεταβίβασης δικαιωμάτων, ή παραχώρησης άδειας εκμετάλλευσης ή χρήσης φωτογραφιών, συμπεριλαμβανομένης και της συναίνεσης για πράξεις που διαφορετικά θα συνιστούσαν προσβολή του ηθικού δικαιώματος, πρέπει να γίνεται εγγράφως, επί ποινή ακυρότητας της συμφωνίας (άρθρο 14 Ν. 2121/1993).
αν δεν καθορίζονται η έκταση και τα μέσα εκμετάλλευσης για τα οποία συμφωνείται η παραχώρηση των δικαιωμάτων, θεωρείται ότι αυτή αφορά την έκταση και τα μέσα που είναι αναγκαία για την εκπλήρωση του σκοπού της σύμβασης (θεωρία του σκοπού). Η θεωρία του σκοπού αποσκοπεί στο να προφυλάξει το δημιουργό-φωτογράφο από υπέρμετρη παραχώρηση εξουσιών σε τρίτους. Ειδικότερα, σε περίπτωση παραγγελίας φωτογραφιών, η συμφωνία για τη δημιουργία και παράδοση του έργου (λήψη φωτογραφιών), δε συνεπάγεται αυτομάτως και μεταβίβαση ή παραχώρηση των πνευματικών δικαιωμάτων επί των φωτογραφιών στον παραγγέλοντα. Αντίθετα, στη σύμβαση παραγγελίας απαιτείται ρητή πρόβλεψη για μεταβίβαση ή παραχώρηση άδειας εκμετάλλευσης.
η αμοιβή την οποία καλείται να καταβάλλει ο χρήστης για τη χρήση ή εκμετάλλευση προστατευόμενης φωτογραφίας συμφωνείται υποχρεωτικά και επί ποινή ακυρότητας σε ορισμένο ποσοστό. Το ύψος του ποσοστού καθορίζεται ελεύθερα από τα μέρη (ο νόμος δεν ορίζει κατώτατα όρια) και ως βάση υπολογισμού συνήθως χρησιμοποιούνται τα έσοδα που προέρχονται από την εκμετάλλευσης της φωτογραφίας (πχ. ποσοστό επί της λιανικής τιμής πώλησης αντιτύπων της φωτογραφίας). Kατ’ εξαίρεση μόνο η αμοιβή του φωτογράφου για την παραχώρηση δικαιωμάτων επί της φωτογραφίας δύναται να προσδιοριστεί σε ένα κατ’ αποκοπήν ποσό, εφόσον τυγχάνει εφαρμογής κάποια από τις εξαιρέσεις που προβλέπει ο νόμος, ιδίως, δηλαδή, όταν η βάση υπολογισμού του ποσοστού είναι πρακτικά αδύνατον να προσδιορισθεί, η χρήση του έργου έχει δευτερεύοντα χαρακτήρα σε σχέση με το αντικείμενο της εκμετάλλευσης (πχ. η χρήση μίας φωτογραφίας εντός ενός βιβλίου), ή όταν η φωτογραφία πρόκειται να χρησιμοποιηθεί σε διαφήμιση (άρθρο 32 παρ. 2 in fine).
τα Μέσα μαζικής ενημέρωσης που χρησιμοποιούν ή δημοσιεύουν φωτογραφίες ιδίως από freelancers φωτογράφους οφείλουν να συμμορφώνονται με το ειδικό πλαίσιο δικαιωμάτων των φωτογράφου που εισάγει το άρθρο 38 του Ν. 2121/1993.
Μέσα άμυνας & επιβολής
Ο φωτογράφος απολαμβάνει τα μέτρα προστασίας που προβλέπει ο Ν. 2121/1993 στα άρθρα 59 επ. και τα οποία του επιτρέπουν να στραφεί εναντίον οποιουδήποτε παραβιάζει τα πνευματικά του δικαιώματα επί της φωτογραφίας του.
Ειδικότερα, σε περίπτωση μη αδειοδοτημένης χρήσης και εκμετάλλευσης της φωτογραφίας από κάποιον χρήστη, ο φωτογράφος του οποίου το περιουσιακό ή/και το ηθικό δικαίωμα προσβάλλονται, δύναται να κάνει χρήση των ένδικων μέσων που προβλέπει ο νόμος αξιώνοντας, κατά κανόνα αστικές κυρώσεις (δηλ. άρση της προσβολής και παράλειψη στο μέλλον, χρηματική αποζημίωση για περιουσιακή και ηθική ζημία) ενώ δύναται επίσης να στραφεί και ποινικά κατά του προσβολέα. Τα ίδια μέσα και πέραν της όποιας συμβατικής ευθύνης, ο φωτογράφος μπορεί να μεταχειριστεί και έναντι του αντισυμβαλλομένου του ο οποίος προβαίνει σε εκμετάλλευση η οποία υπερβαίνει τα συμφωνηθέντα.
ΙΙ. PRE-CLICK: ΟΙ ΝΟΜΙΚΕΣ ΠΡΟΚΛΗΣΕΙΣ ΠΡΙΝ ΤΟ «ΚΛΙΚ»
Η λήψη μιας φωτογραφίας δύναται να εγείρει πληθώρα νομικών ζητημάτων, τα οποία σχετίζονται κατεξοχήν με την προστασία προσωπικών δεδομένων και την προστασία της προσωπικότητας, ιδίως όταν οι φωτογραφίες απεικονίζουν φυσικά πρόσωπα. Εντούτοις, σημαντικές είναι και οι νομικές προκλήσεις οι οποίες συνδέονται με το δίκαιο πνευματικής ιδιοκτησίας (Α) και το γειτνιάζον δίκαιο προστασίας της πολιτιστικής κληρονομιάς (Β), χωρίς να αποκλείονται και οι συμβατικοί περιορισμοί στη λήψη φωτογραφιών (Γ).
Α. Η ΦΩΤΟΓΡΑΦΗΣΗ ΩΣ ΠΡΟΣΒΟΛΗ ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΗΣ ΙΔΙΟΚΤΗΣΙΑΣ
Το δίκαιο πνευματικής ιδιοκτησίας επηρεάζει τη χρήση και, συνεκδοχικά τη λήψη φωτογραφιών, στις περιπτώσεις που το απεικονιζόμενο αντικείμενο είναι ένα προστατευόμενο έργο.
Διότι, όπως ο φωτογράφος αποκτά πνευματικά δικαιώματα με το πάτημα του κουμπιού της μηχανής του, αντίστοιχα, πνευματικά δικαιώματα αποκτώνται και με τη δημιουργία διαφόρων ειδών έργων (πχ. αγάλματα, εικαστικά έργα, graffiti, κλπ). Έτσι, στις περιπτώσεις φωτογράφισης προστατευόμενων έργων, τα δικαιώματα πνευματικής ιδιοκτησίας επί του απεικονιζόμενου αντικειμένου δύνανται να θέσουν εμπόδια στη χρήση και εκμετάλλευση της εν λόγω φωτογραφίας.
Case study: φωτογράφιση κτηρίων
Μία κλασσική περίπτωση φωτογράφισης προστατευόμενων αντικειμένων είναι η φωτογράφιση κτηρίων.
Τα κτήρια, ως αρχιτεκτονικά έργα, συνιστούν πνευματικά δημιουργήματα τα οποία προστατεύονται από το νόμο πνευματικής ιδιοκτησίας, εφόσον είναι πρωτότυπα. Ειδικότερα, αντικείμενο προστασίας από πνευματικά δικαιώματα είναι τα ολοκληρωμένα οικοδομήματα τόσο μάλιστα στην εξωτερική, αλλά και την εσωτερική τους διαμόρφωση, εφόσον χαρακτηρίζονται από πρωτοτυπία.
Όπως έχει κριθεί από τα ελληνικά δικαστήρια [15], η πρωτοτυπία ενός αρχιτεκτονικού έργου μπορεί να εντοπίζεται στην τοποθέτηση του οικοδομήματος στον περιβάλλοντα χώρο, στην διαρρύθμιση των εσωτερικών και εξωτερικών χώρων, στον προσανατολισμό του κτηρίου, στον προσδιορισμό των διαστάσεων των όψεών του, στην επιλογή των υλικών, χρωμάτων και μεγεθών, κλπ. Πάντως, το αρχιτεκτονικό έργο δεν πρέπει να είναι κοινότυπο ή να ενσωματώνει την απλώς αναμενόμενη τεχνική λύση, δηλαδή εκείνη η οποία υπαγορεύεται από τις περιστάσεις ή από τις ανάγκες που καλείται να εξυπηρετήσει το έργο ως η μόνη κατάλληλη και ενδεδειγμένη λύση ή ως μία εκ των συνηθισμένων και πολύ περιορισμένων τεχνικών λύσεων.
Κατόπιν τούτου, η απεικόνιση της εξωτερικής όψης ενός πρωτότυπου αρχιτεκτονικού έργου (κτηρίου) δύναται καταρχήν να αναπαραχθεί, διανεμηθεί και παρουσιασθεί στο κοινό (πχ. με χρήση μίας φωτογραφίας του κτηρίου σε banners, καρτ ποστάλ, αφίσες κλπ) νομίμως, μόνο εφόσον γίνουν σεβαστά τα πνευματικά δικαιώματα του αρχιτέκτονα του εν λόγω κτηρίου, πράγμα που προϋποθέτει τη λήψη προηγούμενης άδειας και μνεία του ονόματος του αρχιτέκτονα εφόσον αυτό είναι δυνατό.
Κατ’ εξαίρεση, η χρήση φωτογραφίας που απεικονίζει προστατευόμενο αρχιτεκτονικό έργο (κτήριο) δεν απαιτεί τη λήψη προηγούμενης άδειας σε συγκεκριμένες περιπτώσεις, όπως είναι η ιδιωτική αναπαραγωγή ή περίπτωση υπαγωγής στην εξαίρεση της "Ελευθερίας Πανοράματος"/Freedom of panorama.
Η ελευθερία πανοράματος
Η «ελευθερία πανοράματος», είναι μια πρόβλεψη στους νόμους πνευματικής ιδιοκτησίας σε διάφορες δικαιοδοσίες που επιτρέπει τη λήψη φωτογραφιών από κτίρια ή κάποιες φορές γλυπτά και άλλα καλλιτεχνικά έργα που είναι μόνιμα τοποθετημένα σε δημόσιο χώρο και τη δημοσίευση αυτών των εικόνων χωρίς παραβίαση πνευματικών δικαιωμάτων που μπορεί να ισχύουν για αυτά τα έργα.
Στο ελληνικό δίκαιο η ελευθερία πανοράματος είναι περιορισμένη. Πράγματι, ο ελληνικός νόμος προβλέπει εξαίρεση για χρήση εικόνων με έργα σε δημόσιους χώρους, σύμφωνα με την οποία επιτρέπεται χωρίς την άδεια του δημιουργία κι χωρίς αμοιβή η περιστασιακή αναπαραγωγή και διάδοση με μέσα μαζικής επικοινωνίας εικόνων με έργα αρχιτεκτονικής, εικαστικών τεχνών [graffiti], φωτογραφίας ή εφαρμοσμένων τεχνών [πχ. μία γέφυρα], που βρίσκονται μονίμως σε δημόσιο χώρο (άρθρο 26 Ν. 2121/1993).
Συνεπώς, στην εν λόγω εξαίρεση εμπίπτει η χρήση φωτογραφίας που απεικονίζει προστατευόμενο αρχιτεκτονικό έργο, η οποία γίνεται περιστασιακά, δηλαδή όταν η απεικόνιση του έργου δεν αποτελεί το βασικό και το ουσιώδες θέμα της αναπαραγωγής ή της διάδοσης στο κοινό, και αποκλειστικά για λόγους πληροφόρησης του κοινού από μέσα επικοινωνίας (πχ. στο δελτίο ειδήσεων) [16].
Αντίθετα, η εν λόγω εξαίρεση δεν καλύπτει τη χρήση φωτογραφιών με προστατευόμενα κτήρια στο πλαίσιο οποιαδήποτε άλλης περίστασης πλην της ιδιωτικής χρήσης, όπως τη δημιουργία φωτογραφικού λευκώματος, την εικαστική επένδυση μιας ιστοσελίδας κλπ. Στις περιπτώσεις αυτές απαιτείται η λήψη προηγούμενης άδειες από τον αρχιτέκτονα του κτηρίου.
Β. ΤΟ ΕΙΔΙΚΟ ΚΑΘΕΣΤΩΣ ΓΙΑ ΤΗ ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΣΗ ΜΝΗΜΕΙΩΝ
O ελληνικός νόμος για την προστασία της πολιτιστικής κληρονομιάς (Ν. 3028/2002) αναγνωρίζει ένα ιδιόμορφο οιονεί δικαίωμα "πνευματικής ιδιοκτησίας" επί των αρχαίων κινητών και ακίνητων μνημείων υπέρ του Δημοσίου το οποίο θέτει περιορισμούς στη λήψη και χρήση φωτογραφιών (απεικονίσεων) αυτών. Πιο συγκεκριμένα, σύμφωνα με το άρθρο 46 παρ. 4 του εν λόγω νόμου
«Με απόφαση του Υπουργού Πολιτισμού και Αθλητισμού, η οποία εκδίδεται ύστερα από γνώμη του αρμόδιου κατά περίπτωση Συμβουλίου, καθορίζονται για φορείς ή πρόσωπα, πλην των υπηρεσιών του Υπουργείου Πολιτισμού και Αθλητισμού και του Τ.Α.Π., οι όροι, οι προϋποθέσεις, το όργανο και η διαδικασία χορήγησης άδειας παραγωγής, αναπαραγωγής και διάδοσης στο κοινό, με οποιονδήποτε τρόπο και μέσο, στα οποία συμπεριλαμβάνονται οι τεχνολογίες πληροφορικής και επικοινωνίας, αντιγράφων και απεικονίσεων (φωτογραφίες, video) μνημείων που ανήκουν στο Δημόσιο ακινήτων που βρίσκονται σε αρχαιολογικούς χώρους και ιστορικούς τόπους ή είναι μεμονωμένα, καθώς και κινητών που βρίσκονται σε μουσεία ή συλλογές του Δημοσίου.
Η σχετική άδεια χορηγείται σε φυσικά ή νομικά πρόσωπα έναντι τέλους που καταβάλλεται στο Τ.Α.Π. Τα αντίγραφα αυτά που διατίθενται στο κοινό, απαγορεύεται να φέρουν τη σφραγίδα του Τ.Α.Π. Η παραγωγή, αναπαραγωγή και διάδοση στο κοινό, για άμεσο ή έμμεσο οικονομικό ή εμπορικό σκοπό, αντιγράφων ή απεικονίσεων χωρίς άδεια τιμωρείται με την ποινή της παραγράφου 1 του άρθρου 66 [πλημμέλημα που τιμωρείται με φυλάκιση έως τριών (3) ετών]."
Η υπ' αρ. ΥΠΠΟΤ/ΔΟΕΠΥ/ΤΟΠΥΝΣ/126463 (ΦΕΚ Β΄ 3046/30.12.2011) υπουργική απόφαση (ΥΑ), η οποία είναι σήμερα σε ισχύ, καθορίζει, μεταξύ άλλων, τα τέλη φωτογράφησης και τέλη χρήσης φωτογραφιών που απεικονίζουν αρχαιολογικούς χώρους, ιστορικούς τόπους, μνημεία, μουσειακές εκθέσεις και συλλογές. Η ΥΑ παραθέτει έναν ευρύ κατάλογο χρήσεων και με προσδιορισμό των αντίστοιχων τελών ενώ προβλέπονται και περιπτώσεις απαλλαγής από την καταβολή τελών τόσο για τη φωτογράφιση όσο και για τη χρήση των σχετικών απεικονίσεων (άρθρα 9-10 της ΥΑ).
Έτσι, αναφορικά με τα τέλη λήψης φωτογραφιών μνημείων (άρθρο 1 της ΥΑ), ενδεικτικά αναφέρουμε ότι η φωτογράφιση με επαγγελματικό εξοπλισμό σε αρχαιολογικούς χώρους απαιτεί την καταβολή τέλους ύψους 200 ευρώ ανά ημέρα (άρθρο 1 παρ. 2 της ΥΑ). Για φωτογράφηση, με επαγγελματικό εξοπλισμό, μουσειακών εκθέσεων και συλλογών, με παρεμβολή προσώπων, χωρίς μετακίνηση αντικειμένων, τα τέλη ορίζονται σε 100 ευρώ. Για άνοιγμα προθηκών ή/και μετακίνηση αντικειμένων, σε 300 ευρώ. Τα τέλη προσαυξάνονται κατά 50% όταν η λήψη γίνεται εκτός ωραρίου (άρθρο 1 παρ. 7 της ΥΑ).
Περαιτέρω, αναφορικά με τη χρήση φωτογραφιών μνημείων (άρθρο 4 της ΥΑ), ενδεικτικά αναφέρεται ότι η χρήση απεικονίσεων σε κάρτες, αφίσες και μαγνήτες καταβάλλονται 300 ευρώ ανά φωτογραφία για τους χώρους, τα μνημεία, τα μουσεία του άρθρου 1 παράγραφος 6, και 150 ευρώ ανά φωτογραφία για τους λοιπούς χώρους μνημεία και μουσεία. Τα τέλη αυτά καλύπτουν διάρκεια χρήσης δύο (2) ετών . Η δε χρήση απεικόνισης μνημείου για εμπορικούς και διαφημιστικούς σκοπούς απαιτεί καταβολή τέλους ύψους 1.500 ευρώ ανά απεικόνιση (άρθρο 4 παρ. 8, ΥΑ υπ΄ αριθμ. ΥΠΠΟΤ/ΔΟΕΠΥ/ΤΟΠΥΝΣ/126463 (ΦΕΚ Β’3046/30-12-2011)).
Αντίθετα, δεν απαιτείται τέλος για λήψη φωτογραφίας σε αρχαιολογικό χώρο χωρίς επαγγελματικό εξοπλισμό και για τη χρήση της στο διαδίκτυο χωρίς άμεσα ή έμμεσα εμπορικό σκοπό.
Σύμφωνα με το άρθρο 12 της ΥΑ, τα τέλη φωτογράφισης και χρήσης απεικονίσεων, προσαυξημένα με το ποσό του φόρου προστιθέμενης αξίας που αναλογεί και την εφαρμογή του κανονικού συντελεστή ΦΠΑ προκαταβάλλονται στο όνομα του Ταμείου Αρχαιολογικών Πόρων και Απαλλοτριώσεων στην Τράπεζα της Ελλάδος, πριν από την έναρξη οποιασδήποτε δραστηριότητας για την οποία έχει χορηγηθεί η απαιτούμενη άδεια.
Γ. Η ΦΩΤΟΓΡΑΦΗΣΗ ΩΣ ΣΥΜΒΑΤΙΚΗ ΠΑΡΑΒΙΑΣΗ
Τέλος υπάρχουν περιπτώσεις όπου η λήψη και, συνακολούθως, η χρήση φωτογραφίας απαγορεύεται από συμβατικούς όρους, που προβλέπονται ιδίως στην αγορά εισιτηρίων για μία συναυλία ή για την είσοδο σε ένα ιδιωτικό μουσείο κλπ. Συνήθως αυτού του είδους οι περιορισμοί συνιστούν προληπτικό μέτρο κατά της χρήσης απεικονίσεων που ενδέχεται να προσβάλλουν πνευματικά ή άλλα δικαιώματα.
Συμπεράσματα:
- Ο φωτογράφος με τη δημιουργία μιας πρωτότυπης φωτογραφίας, ανεξάρτητα από το αισθητικό της ύψος, αποκτά αυτόματα μία δέσμη ισχυρών περιουσιακών και ηθικών εξουσιών επί της φωτογραφίας του.
- Ο φωτογράφος πριν το κλικ πρέπει να βεβαιώνεται ότι η φωτογραφία που τραβάει και εν συνεχεία δημοσιοποιεί δεν οδηγεί σε παραβίαση νομικής διάταξης ή συμβατικής υποχρέωσης, πράγμα που σχετίζεται κυρίως με το απεικονιζόμενο αντικείμενο (πχ. πρόσωπο, προστατευόμενο έργο, αρχαίο μνημείο).
- Ο φωτογράφος πρέπει να υπογράφει κατάλληλες συμβάσεις για χρήση/εκμετάλλευση των φωτογραφιών του και να λαμβάνει τα κατάλληλα μέτρα για να αξιώνει την προστασία των δικαιωμάτων του
- Ο χρήστης φωτογραφιών πρέπει να εκκαθαρίζει τα δικαιώματα των φωτογραφιών που προτίθεται να χρησιμοποιήσει και να λαμβάνει τις απαραίτητες άδειες όταν αυτό απαιτείται, ανάλογα με το είδος της χρήσης.
* Ο Θεόδωρος Χίου είναι δικηγόρος, διδάκτωρ νομικής Παν/μίου Στρασβούργου και ειδικός σύμβουλος σε θέματα δικαιωμάτων πνευματικής και βιομηχανικής ιδιοκτησίας.
To παρόν κείμενο αποτελεί επεξεργασμένη μορφή της ομιλίας του υπογράφοντος στην εκδήλωση με τίτλο «Ο νόμος κάνει zoom στη φωτογραφία», η οποία πραγματοποιήθηκε την Τετάρτη 22 Φεβρουαρίου 2017 υπό τη διοργάνωση της φωτογραφικής ομάδας του «ΒΡΙΛΗΣΣΟΥ».
Η παρουσίαση της εισήγησης είναι διαθέσιμη εδώ.
Υποσημειώσεις
[1] Στην υπόθεση «Monkey Selfie», ένας φωτογράφος είχε τοποθετήσει ένα τρίποδο με φωτογραφική μηχανή σε ένα δάσος της Ινδονησίας. Μία μαϊμού κατάφερε και τράβηξε με την εν λόγω μηχανή φωτογραφίες του εαυτού της. Η φιλοζωική ένωση PETA (People For The Ethical Treatment of Animals), ενεργώντας για λογαριασμό του εν λόγω ζώου, στράφηκε κατά του φωτογράφου, ζητώντας αποζημίωση για παράνομη προσβολή πνευματικής ιδιοκτησίας του ζώου από την εκμετάλλευση των φωτογραφιών αυτών από τον τελευταίο. Ο επιτετραμμένος Αμερικανός δικαστής στην από 6 Ιανουαρίου 2016 εισήγησή του προς το αρμόδιο δικαστήριο έκρινε ότι η εν λόγω φωτογραφία ανήκει στο δημόσιο τομέα, αφού ούτε ο φωτογράφος αλλά ούτε και το ζώο δύνανται να είναι δικαιούχοι πνευματικής ιδιοκτησίας επί της επίμαχης φωτογραφίας. Θα πρέπει να σημειωθεί πάντως ότι ο δικαστής έκρινε ότι η απόκτηση δικαιωμάτων πνευματικής ιδιοκτησίας από ζώα θα μπορούσε να αναγνωριστεί σε νομοθετικό επίπεδο. Tελικώς, η υπόθεση επιλύθηκε διά συμβιβασμού που αποφάσισαν τα εμπλεκόμενα μέρη, διακόπτοντας με αυτό τον τρόπο, την εκδίκαση της υπόθεσης σε δεύτερο βαθμό. Αξίζει να σημειωθεί ότι ένας εκ των όρων του συμβιβασμού προβλέπει την υποχρέωση του εναγόμενου, που τοποθέτησε την φωτογραφική μηχανή στο δάσος, να δωρίζει το 25% των μελλοντικών ακαθάριστων εσόδων από την εκμετάλλευση των επίμαχων φωτογραφιών σε μη κερδοσκοπικές οργανώσεις προστασίας του βιότοπου που ζουν τα απεικονιζόμενα ζώα στην Ινδονησία.
[2] Βλ. ενδεικτικά, ΑΠ 919/2007, ΑΠ 1051/2015.
[3] Βλ. έτσι ρητώς από την πρόσφατη νομολογία ΜονΕφΘεσ 1033/2015, ΕπισκΕΔ 2015, σελ. 271∙ ΕφΑθ. 2724/2012, ΔΕΕ 2012, σελ. 1127, παρατ. Χ. Αποστολόπουλος.
[4] Σταματούδη Ε., «Άρθρο 2», σε Κοτσίρης Λ., Σταματούδη Ε. (επιμ.), Νόμος για την Πνευματική Ιδιοκτησία. Κατ’ άρθρον Ερμηνεία του Ν. 2121/1993, Εκδόσεις Σάκκουλα, 2009, αρ. 67, σελ. 50.
[5] Σταματούδη Ε., «Άρθρο 2», σε Κοτσίρης Λ., Σταματούδη Ε. (επιμ.), Νόμος για την Πνευματική Ιδιοκτησία. Κατ’ άρθρον Ερμηνεία του Ν. 2121/1993, Εκδόσεις Σάκκουλα, 2009, αρ. 68, σελ. 51. Διαβάστε περισσότερα σε Θ. Χίου, H ΕΝΝΟΙΑ ΤΗΣ ΠΡΩΤΟΤΥΠΙΑΣ ΣΤΟ ΕΝΩΣΙΑΚΟ ΔΙΚΑΙΟ ΚΑΙ Η ΣΥΜΒΟΛΗ ΤΟΥ ΔΕΕ, www.IPrights.Gr.
[6] Έτσι ρητά η ΕφΑθ. 2724/2012, ΔΕΕ 2012, σελ. 1127, παρατ. Χ. Αποστολόπουλος.
[7] Αυτό οφείλεται εν μέρει και στο γεγονός ότι ο φωτογράφος, λόγω της χρήσης του μηχανικού μέσου της φωτογραφικής μηχανής, έχει στη διάθεσή του λιγότερες εκφραστικές δυνατότητες από τους υπόλοιπους δημιουργούς, βλ. Μάνθος Α., Πνευματική Ιδιοκτησία, Νομική Βιβλιοθήκη, 2015, σελ. 125.
[8] Έτσι, ΕφΑθ. 2724/2012, ΔΕΕ 2012, σελ. 1127, παρατ. Χ. Αποστολόπουλος∙ ΑΠ 1493/2009, ΧρΙΔ, 2010, σελ. 568∙ Σταματούδη Ε., «Άρθρο 2», σε Κοτσίρης Λ., Σταματούδη Ε. (επιμ.), Νόμος για την Πνευματική Ιδιοκτησία. Κατ’ άρθρον Ερμηνεία του Ν. 2121/1993, Εκδόσεις Σάκκουλα, 2009, αρ. 68, σελ. 51: «Συμπερασματικά θα μπορούσε κανείς να παρατηρήσει ότι προκειμένου μία φωτογραφία να προστατευθεί ως πρωτότυπη αρκεί να μην συνιστά αντιγραφή μίας άλλης και να παρουσιάζει κάποια ελάχιστη ατομικότητα αποκλείοντας κάθε άλλο αυστηρότερο κριτήριο.»
[9] Κοτσίρης Λ., Σταματούδη Ε. (επιμ.), Νόμος για την Πνευματική Ιδιοκτησία. Κατ’ άρθρον Ερμηνεία του Ν. 2121/1993, Εκδόσεις Σάκκουλα, 2009, αρ. 68, σελ. 51.
[10] Μάνθος Α., Πνευματική Ιδιοκτησία, Νομική Βιβλιοθήκη, 2015, σελ. 125.
[11] Βεβαίως, άλλο είναι το θέμα αν η δημοσίευση και διάδοση της φωτογραφίας εμποδίζεται από άλλες διατάξεις, όπως το νόμο περί ασέμνου, ποινικές διατάξεις για εξύβριση ή δυσφήμηση κλπ. Βλ. Κουμάντος Γ., Πνευματική Ιδιοκτησία, 8η έκδοση, 2002, εκδ. Αντ. Ν. Σάκκουλας, σελ. 118 και υποσ. 290.
[12] Μάνθος Α., Πνευματική Ιδιοκτησία, Νομική Βιβλιοθήκη, 2015, σελ. 126.
[13] Βλ. έτσι ΠΠρΑθ. 3141/2015, ΤΝΠ Νόμος, ΧρΙΔ, 2016, σελ. 59. Πρβλ. και άρθρο 3 παρ. 2 Ν. 2121/1993.
[14] Βλ. Μ. Κανελλοπούλου-Μπότη, «Άρθρο 38», σε σε Κοτσίρης Λ., Σταματούδη Ε. (επιμ.), Νόμος για την Πνευματική Ιδιοκτησία. Κατ’ άρθρον Ερμηνεία του Ν. 2121/1993, Εκδόσεις Σάκκουλα, 2009, αρ. 15, σελ. 726. Ειδικά για τους φωτογράφους που συμβάλλονται με μέσα μαζικής ενημέρωσης (εφημερίδες, περιοδικά κλπ), ο νόμος εισάγει ειδική ρητή πρόβλεψη στο άρθρο 38 παρ. 4, σύμφωνα με την οποία «Σε κάθε δημοσίευση φωτογραφίας, πρέπει να αναφέρεται το όνομα του φωτογράφου».
[15] Βλ. έτσι ΠΠρΑθ. 3141/2015, σκ. 5, ΤΝΠ Νόμος, ΧρΙΔ, 2016, σελ. 59.
[16] Βλ. έτσι ΠΠρΑθ. 3141/2015, ΤΝΠ Νόμος, ΧρΙΔ, 2016, σελ. 59, σκ. 18 και 22.