Το παρόν άρθρο αποτελεί γραπτή απόδοση της εισήγησης του Δρ. Θεόδωρου Χίου* με τίτλο «Wearing troubles! όταν η αμφίεση προσβάλλει δικαιώματα πνευματικής ιδιοκτησίας» που εκφωνήθηκε στις 14 Oκτωβρίου 2017 στο 3ο Fashioning the Law Conference.
Η παρουσίαση της εισήγησης είναι διαθέσιμη εδώ.
***
Είμαι πολύ χαρούμενος που συμμετέχω για τρίτη φορά στο Fashioning the Law Conference, διότι, το παρόν συνέδριο αφενός μας δίνει την ευκαιρία να μοιραζόμαστε το βήμα με τους δημιουργούς, των οποίων η εργασία δίνει νόημα στο επάγγελμά μας, και αφετέρου, μας προσφέρει το κατάλληλο κοινό για να απευθύνουμε προβληματισμούς που θίγουν πρωτότυπα, καινοφανή ή ακόμα και οριακά ζητήματα διανοητικής ιδιοκτησίας στο χώρο της μόδας, όπως αυτό που πραγματεύεται η σημερινή παρουσίασή μου, με την οποία ερωτώ:
Μπορεί η αμφίεση ενός ενδύματος να προσβάλλει δικαιώματα πνευματικής ιδιοκτησίας;
Ας πάρουμε τα πράγματα με τη σειρά: H προσβολή πνευματικών δικαιωμάτων και γενικότερα διανοητικής ιδιοκτησίας λαμβάνει διάφορες μορφές. Γνωστότερη και μαζικότερη έκφανση προσβολής είναι η περίπτωση της παραγωγής και εμπορίας απομιμητικών (πειρατικών) προϊόντων, που αντιγράφουν το σχέδιο του ενδύματος ή/και φέρουν απομιμητικά σήματα γνωστών οίκων και εταιριών μόδας.
Πέραν όμως αυτής της περίπτωσης, προσβολή δικαιωμάτων διανοητικής ιδιοκτησίας στη μόδα εμφανίζεται και στο πλαίσιο παραγωγής νέων/πρωτότυπων και όχι απομιμητικών αντικειμένων μόδας, στα οποία απεικονίζονται, προστατευόμενες δημιουργίες τρίτων προσώπων, όπως, ένα ένδυμα στο οποίο απεικονίζεται, για παράδειγμα, μία φωτογραφία, χωρίς όμως να ληφθεί η σχετική άδεια για την εν λόγω χρήση από το δημιουργό του απεικονιζόμενου έργου.
Σε αυτή την περίπτωση, τα δεδομένα της προσβολής αντιστρέφονται: ο παραγωγός/σχεδιαστής της πρωτότυπης δημιουργίας δεν είναι θύμα προσβολής αλλά ο ενεργών την προσβολή εις βάρος του δημιουργού του απεικονιζόμενου φωτογραφικού έργου.
Όπως σε κάθε περίπτωση προσβολής δικαιωμάτων, έτσι και σε αυτή την περίπτωση, ο δικαιούχος πνευματικών δικαιωμάτων που θέλει να προστατεύσει τα συμφέροντά του, αναμένεται να κινήσει νομικές διαδικασίες εναντίον των προσώπων που βρίσκονται στην αρχή της αλυσίδας παράνομης κυκλοφορίας των πειρατικών αντικειμένων μόδας, ήτοι εναντίων του σχεδιαστή/παραγωγού του επίμαχου προϊόντος και ενδεχομένως εναντίον των διανομέων και πωλητών των εν λόγω προϊόντων.
Θα μπορούσε άραγε, να στραφεί και κατά του τελικού αποδέκτη της αλυσίδας, δηλαδή κατά του καταναλωτή-τελικού χρήστη των εν λόγω προϊόντων;
Case study
Για να απαντήσω στο εν λόγω ερώτημα, θα εξετάσω το ζήτημα στο πλαίσιο της ακόλουθης περίπτωσης μελέτης, η οποία προήλθε από μία πρόσφατη πραγματική υπόθεση (Michael Miller v. Kendall Jenner, Inc., et. al., 2:17-cv-04992 (C.D.Cal)) [1], η οποία συνδυάζει με εξαιρετικό τρόπο την προστασία φωτογραφικών έργων στο χώρο της μόδας:
Παραγωγός εμπορευμάτων μόδας [Kendall and Kylie Jenner] κατασκευάζει μπλούζα με φωτογραφία που προστατεύεται από πνευματικά δικαιώματα. Δεν αναζητά το δικαιούχο και δεν λαμβάνει σχετική άδεια χρήσης/εκμετάλλευσης της φωτογραφίας για την τύπωσή της στη μπλούζα. Η μπλούζα κυκλοφορεί συνεπώς πειρατικά στην αγορά και οι καταναλωτές την αγοράζουν.
Στην πραγματική υπόθεση, ο φωτογράφος, όταν αντελήφθη την προσβολή, έκανε χρήση των νομικών εργαλείων που του παρέχει το δίκαιο πνευματικής ιδιοκτησίας και στράφηκε κατά του παραγωγού-εμπόρου των επίμαχων ενδυμάτων ζητώντας την απόσυρση τους από την αγορά.
Στην περίπτωση μελέτης που θα εξετάσω, θα ήθελα να προχωρήσω ένα βήμα πιο πέρα και να εξετάσω κατά πόσο ο φωτογράφος θα μπορούσε να στραφεί -σωρευτικά ή εναλλακτικά- εναντίον των καταναλωτών / τελικών χρηστών που αγόρασαν και φορούν την μπλούζα.
Οι χρήστες της πειρατικής μπλούζας προσβάλλουν άραγε αυτοτελώς τα πνευματικά δικαιώματα του φωτογράφου με το να φορούν απλώς την μπλούζα που αγόρασαν;
Για να απαντήσω στο ερώτημα αυτό, θα προσπαθήσω να προβώ στο νομικό χαρακτηρισμό της επίμαχης χρήσης του προστατευόμενου έργου, της πράξης δηλαδή του χρήστη να φορέσει την μπλούζα που απεικονίζει παρανόμως την προστατευόμενη φωτογραφία και, ειδικότερα, να εξετάσω κατά πόσον η εν λόγω χρήση δύναται να ελεγχθεί από το δικαιούχο των πνευματικών δικαιωμάτων, χρησιμοποιώντας ως benchmark το ελληνικό δίκαιο πνευματικής ιδιοκτησίας.
Ι. Δημόσια έκθεση φωτογραφίας διά της αμφίεσης: Νομικός χαρακτηρισμός
Α. Τα δικαιώματα του φωτογράφου στη θεωρία.
Εξουσία δημόσιας έκθεσης. Σύμφωνα με το ισχύον δίκαιο, ο φωτογράφος έχει το δικαίωμα να επιτρέπει και να απαγορεύει την έκθεση της προστατευόμενης δημιουργίας του. Πρόκειται για την αυτοτελή εξουσία δημόσιας έκθεσης, η οποία εντάσσεται στο περιουσιακό δικαίωμα του δημιουργού (άρθρο 3 Ν 2121/1993) και ενεργοποιείται εφόσον πληρούνται κάποιες προϋποθέσεις:
- Απαιτείται η άμεση έκθεση του φωτογραφικού έργου στο κοινό (διά υλικού φορέα), έστω και διά αντιτύπου.
- Απαιτείται η έκθεση να είναι δημόσια. Αυτό προϋποθέτει την ύπαρξη ενός κοινού που έχει πρόσβαση στο έργο. Υπό νομικούς όρους, ως κοινό νοείται ένας κύκλος προσώπων που είναι ευρύτερος από το στενό κύκλο της οικογένειας και το άμεσο κοινωνικό περιβάλλον (άρθρο 3 παρ. 2 Ν. 2121/1993) [2]. Περαιτέρω, για την κατάφαση ύπαρξης κοινού αρκεί να παρέχεται δυνατότητα πρόσβασης του κοινού στο έργο, χωρίς να απαιτείται τα πρόσωπα να προσλαμβάνουν εν τοις πράγμασι με τις αισθήσεις τους το έργο.
Εξάλλου, είναι αδιάφορο αν το κοινό βρίσκεται στον ίδιο ή σε διαφορετικούς χώρους και αν ο χώρος στον οποίο πραγματοποιείται η δημόσια έκθεση του έργου είναι δημόσιος ή ιδιωτικός.
Επίσης, τόσο ο κερδοσκοπικός χαρακτήρας της δημόσιας έκθεσης, δηλαδή, το αν η έκθεση συνδέεται με άμεσο ή έμμεσο κέρδος, όσο και ο τρόπος ή οι συνθήκες της έκθεσης, είναι κατ’ αρχήν αδιάφοροι.
B. Υπαγωγή.
Με βάση τα ανωτέρω, προκύπτει ότι η αμφίεση της επίμαχης μπλούζας από το χρήστη οδηγεί κατά κανόνα σε δημόσια έκθεση της απεικονιζόμενης φωτογραφίας, η οποία καλύπτεται κατ’ αρχήν από την αντίστοιχη περιουσιακή εξουσία που διαθέτει ο φωτογράφος.
Διότι, κατ’ αρχάς, η αμφίεση συνιστά μία πράξη με δημόσιο χαρακτήρα που συνήθως ξεφεύγει από την ιδιωτική σφαίρα του ατόμου. Τα ενδύματα που συνιστούν την αμφίεση εκτίθενται συνήθως σε δημόσια θέα.
Ακολούθως, με το να φοράει κανείς την επίμαχη μπλούζα εκτός του άμεσου κοινωνικού περιβάλλοντος, παρέχει τη δυνατότητα στο κοινό να αποκτήσει άμεση πρόσβαση στην εκεί απεικονιζόμενη φωτογραφία, η οποία πραγματοποιείται με την άμεση οπτική επαφή (χωρίς την παρεμβολή κάποιου τεχνικού μέσου μετάδοσης) με τον υλικό φορέα της, δηλαδή την ίδια την μπλούζα.
Το δυνητικό κοινό που αποκτά πρόσβαση στο έργο προσδιορίζεται με βάση τις περιστάσεις της δημόσιας έκθεσης. Έτσι, για παράδειγμα, ως κοινό νοούνται, κατά περίπτωση, οι περαστικοί, οι επιβάτες του μετρό κ.ο.κ., οι οποίοι δύνανται να αποκτήσουν πρόσβαση στο έργο.
Αν και δεν πρόκειται για τον κλασσικό τρόπο δημόσιας έκθεσης ενός φωτογραφικού έργου, όπως είναι για παράδειγμα μία φωτογραφική έκθεση, η ανάρτηση στο διαδίκτυο κλπ., η δημόσια αμφίεση της επίμαχης μπλούζας εντάσσεται στη σφαίρα του μονοπωλίου πνευματικής ιδιοκτησίας του φωτογράφου, κάτι που ενδιαφέρει το δίκαιο πνευματικής ιδιοκτησίας.
Τι σημαίνει αυτό για τον καταναλωτή που αγοράζει και φοράει δημοσίως την επίμαχη πειρατική μπλούζα; Με άλλα λόγια τι μπελάδες (troubles) φοράει ο καταναλωτής;
ΙΙ. Προσβολή πνευματικών δικαιωμάτων διά της αμφίεσης
Το κρίσιμο στοιχείο το οποίο πρέπει να αποσαφηνιστεί είναι η νομιμότητα της δημόσιας έκθεσης της φωτογραφίας που λαμβάνει χώρα διά της αμφίεσης.
Μία πράξη η οποία καλύπτεται από το μονοπώλιο του δημιουργού, όπως η δημόσια έκθεση μιας φωτογραφίας, είναι νόμιμη εφόσον συντρέχουν λόγοι που αίρουν τον παράνομο χαρακτήρα της. Αυτό συμβαίνει σε δύο περιπτώσεις:
α) στην περίπτωση που η εν λόγω έκθεση καλύπτεται από κάποια εξαίρεση/περιορισμό που προβλέπεται ρητά στο νόμο.
β) στην περίπτωση που ο δικαιούχος συναινεί για τη διενέργεια της δημόσιας έκθεσης.
Α. Εφαρμοστέες εξαιρέσεις και περιορισμοί.
Το σύστημα εξαιρέσεων/περιορισμών του δικαιώματος πνευματικής ιδιοκτησίας στην Ελλάδα, όπως και σε άλλες χώρες του ηπειρωτικού δικαίου βασίζεται σε εξαντλητική απαρίθμηση περιπτώσεων στις οποίες η χρήση έργων είναι νόμιμη χωρίς την άδεια του δικαιούχου.
Η δημόσια έκθεση της περίπτωσης που εξετάζουμε δεν καλύπτεται από κάποια εξαίρεση [3]. Δύναται μόνο να υπαχθεί στον εγγενή περιορισμό του περιουσιακού δικαιώματος του φωτογράφου, που σχετίζεται με την απουσία του δημόσιου χαρακτήρα της έκθεσης.
Έτσι, η έκθεση της απεικονιζόμενης φωτογραφίας διά της αμφίεσης είναι νόμιμη και χωρίς την άδεια του δικαιούχου, όταν δεν είναι δημόσια, όταν δηλαδή ο χρήστης φοράει την μπλούζα ενώπιον του στενού κύκλου της οικογένειας και του άμεσου κοινωνικού περιβάλλοντος του χρήστη (δηλαδή εντός της οικίας, στο πλαίσιο φιλικών εκδηλώσεων κλπ.) ή όταν δεν υπάρχει κανενός είδους κοινό.
Β. Ο χρήστης ως φορέας του δικαιώματος έκθεσης της φωτογραφίας.
Σε όλες τις άλλες περιπτώσεις, η δημόσια έκθεση της φωτογραφίας διά της αμφίεσης της μπλούζας θα είναι νόμιμη μόνον εφόσον ο δικαιούχος πνευματικών δικαιωμάτων επί της φωτογραφίας συναινεί σε αυτήν, με άλλα λόγια, όταν ο καταναλωτής/ τελικός χρήστης είναι φορέας (αδειούχος) της εξουσίας δημόσιας έκθεσης της φωτογραφίας.
Μπορεί όμως να γίνει αυτό στην πράξη;
Ο χρήστης ως φορέας του δικαιώματος διά της (νόμιμης) αγοράς. Κατ’ αρχάς θα πρέπει να καταστεί σαφές ότι μόνη η αγορά του υλικού φορέα δηλαδή της μπλούζας από τον καταναλωτή/τελικό χρήστη, δε συνεπάγεται αυτομάτως και απόκτηση από αυτόν δικαιωμάτων πνευματικής ιδιοκτησίας που αφορούν το ενσωματωμένο έργο (φωτογραφία), εκτός αν εγγράφως έχει συμφωνηθεί το αντίθετο, όπως προβλέπει ρητά ο νόμος (άρθρο 17 Ν 2121/1993).
Όμως, αυτό είναι μάλλον αδύνατον να συμβεί δεδομένου ότι ο καταναλωτής δεν συνάπτει άδειες εκμετάλλευσης με τους εμπόρους ενδυμάτων (ακόμα και σε περιπτώσεις πώλησης μη πειρατικών ενδυμάτων), αλλά απλώς προφορικές συμβάσεις πώλησης, στις οποίες δεν υπάρχει πρόθεση συναλλαγής που να αφορά πνευματικά δικαιώματα.
Εξάλλου, ακόμα πιο απίθανο είναι να συμβληθεί ο χρήστης/καταναλωτής απευθείας με το φωτογράφο και να λάβει τα σχετικά δικαιώματα δημόσιας έκθεσης της φωτογραφίας κατ’ ευθείαν από αυτόν.
Απουσία άδειας // Κατ’ αρχήν προσβολή. Συνεπώς, στην πράξη, ο χρήστης δεν θα μπορέσει να καταστεί σχεδόν ποτέ φορέας του δικαιώματος έκθεσης της φωτογραφίας. Κατά συνέπεια, ο φωτογράφος του παραδείγματός μας, θα μπορούσε κατ’ αρχήν να αξιώσει από τον χρήστη/καταναλωτή που φοράει δημόσια την επίμαχη μπλούζα την αναγνώριση του δικαιώματός του, την άρση της προσβολής και την παράλειψή της στο μέλλον, ανεξάρτητα από το αν χρήστης διαπράττει την προσβολή υπαίτια ή όχι (υποκειμενικός σκοπός του χρήστη), δεδομένου ότι, σύμφωνα με την παραδοσιακή προσέγγιση του δικαίου πνευματικής ιδιοκτησίας, η προσβολή αξιολογείται αντικειμενικά.
Εν προκειμένω, η αξίωση για άρση προσβολής θα αντιστοιχούσε ουσιαστικά στην διακοπή της δημόσιας έκθεσης του έργου διά της αμφίεσης, και θα μπορούσε να περιλαμβάνει ως μέτρο, θεωρητικά, έως και την καταστροφή του επίμαχου ενδύματος (άρθρο 65 παρ. 1 Ν. 2121/1993).
Γ. Επιβολή δικαιωμάτων.
Βεβαίως, διαφορετικό είναι το ζήτημα της πρακτικής επιβολής των ως άνω δικαιωμάτων του φωτογράφου κατά του χρήστη. Πέραν των αυτονόητων δυσκολιών, που σχετίζονται ιδίως με τον εντοπισμό του χρήστη και τα ισχνά προσδοκώμενα οφέλη από μία τέτοια κίνηση, η δικαστική επιτυχία της προστασίας των πνευματικών δικαιωμάτων ενδέχεται να δυσχεραίνεται και για νομικούς λόγους.
Συγκρουόμενα συμφέροντα. Διότι, η επιβολή των δικαιωμάτων εκ μέρους του φωτογράφου απηχεί μία σύγκρουση συμφερόντων. Ειδικότερα, ο χρήστης/καταναλωτής θα μπορούσε να αντικρούσει τις αξιώσεις του φωτογράφου επικαλούμενος το απόλυτο και αποκλειστικό δικαίωμα κυριότητας επί του υλικού φορέα, δηλαδή της μπλούζας, η οποία μάλιστα είναι κατά βάση προορισμένη για δημόσια έκθεση και για εξυπηρέτηση πρακτικών αναγκών οι οποίες παραπλεύρως συνεπάγονται χρήση του έργου.
Αντίστοιχα, ο χρήστης θα μπορούσε να επικαλεστεί και το συνταγματικώς κατοχυρωμένο δικαίωμα έκφρασης, δεδομένου ότι η επιβολή των δικαιωμάτων πνευματικής ιδιοκτησίας θα συνιστούσε ενδεχομένως επέμβαση στις ενδυματολογικές επιλογές του υποκειμένου.
Έτσι, σε περίπτωση που μία τέτοια υπόθεση έφτανε στο δικαστήριο, ο εφαρμοστής του δικαίου θα καλείτο να επιλύσει το ζήτημα, σταθμίζοντας τα συγκρουόμενα συμφέροντα in concreto, με γνώμονα την αρχή της καλής πίστης, και, ειδικότερα, τον έλεγχο καταχρηστικής άσκησης των εκατέρωθεν δικαιωμάτων, ή την αρχή της αναλογικότητας, μεταξύ άλλων [5].
Δίκαιο καταναλωτή/πώλησης. Αν παρόλα αυτά, ο φωτογράφος κινηθεί νομικά επιτυχώς κατά του χρήστη, τότε ο τελευταίος θα μπορούσε να στραφεί αναγωγικά κατά του πωλητή αναζητώντας την ευθύνη για τα νομικά ελαττώματα, ήτοι τα ανεκκαθάριστα δικαιώματα πνευματικής ιδιοκτησίας, που αφορούν τη φωτογραφία που απεικονίζεται στην μπλούζα που αγόρασε.
ΙΙΙ. Επίλογος.
Στην πράξη, για λόγους πρακτικούς αλλά και για λόγους στρατηγικής, ο δικαιούχος των δικαιωμάτων επί της επίμαχης φωτογραφίας δεν θα στρεφόταν μάλλον εναντίον μεμονωμένων καταναλωτών, αλλά εναντίον των παραγωγών και διανομέων που έθεσαν τα επίμαχα παράνομα ενδύματα στην αγορά, ώστε να αναζητήσει βάσιμα και αποζημίωση.
Πάντως, η απάντηση μπορεί να ήταν διαφορετική στην περίπτωση που η φωτογραφία δεν εκτίθεται απλώς διά της αμφίεσης αλλά μεταδίδεται στο κοινό, για παράδειγμα στην περίπτωση που ένας διάσημος χρήστης φοράει την επίμαχη μπλούζα σε μία τηλεοπτική εκπομπή ή αναρτά φωτογραφία φορώντα την επίμαχη μπλούζα στην προσωπική του ιστοσελίδα ή στον υπερδημοφιλή λογαριασμό του στο Instagram.
Wearable technology // wearables in fashion. Αναμφίβολα το ερώτημα που εξετάστηκε είναι, κατά τη γνώμη μου, μία οριακή υπόθεση πνευματικής ιδιοκτησίας. Εντούτοις, λιγότερο οριακά ζητήματα αναμένεται να ανακύψουν στο μέλλον και μάλιστα με μεγαλύτερη ένταση, στο πλαίσιο ανάπτυξης των «έξυπνων» (smart) ενδυμάτων και της «φορετής τεχνολογίας» (wearable technology). Εδώ θα ανακύπτουν όχι μόνο ζητήματα δημόσιας έκθεσης αλλά και δημόσιας μετάδοσης και παρουσίασης έργων στο κοινό αν σκεφτεί κανείς ότι πλέον πωλούνται ρούχα με ενσωματωμένη LCD οθόνη, μέσω της οποίας δύνανται να μεταδίδονται δυνητικά δημοσίως προστατευόμενα έργα όπως οπτικοακουστικά, μουσικά και εικαστικά έργα [6].
Για την ώρα, ίσως θυμηθείτε την παρουσίαση που μόλις έκανα στην επόμενη επίσκεψή σας σε κατάστημα ρούχων ή την επόμενη φορά που θελήσετε να τυπώσετε μία φωτογραφία σε ένα T-Shirt.
Ευχαριστώ πολύ για την προσοχή σας.
Photo credits (c) Fashioning the Law
Yποσημειώσεις:
[1] Για περισσότερες πληροφορίες, βλ. http://www.thefashionlaw.com/home/kendall-kylie-jenner-slapped-with-copyright-infringement-lawsuit-over-tupac-tees.
[2] Άρθρο 3 παρ. 2 Ν. 2121/1993: «Δημόσια θεωρείται κάθε χρήση ή εκτέλεση ή παρουσίαση του έργου, που κάνει το έργο προσιτό σε κύκλο προσώπων ευρύτερο από το στενό κύκλο της οικογένειας και το άμεσο κοινωνικό περιβάλλον, ανεξαρτήτως από το αν τα πρόσωπα αυτού του ευρύτερου κύκλου βρίσκονται στον ίδιο ή σε διαφορετικούς χώρους.»
[3] Η εξαίρεση για τη δημόσια έκθεση εικαστικών έργων που προβλέπει το άρθρο 28 παρ. 1 Ν. 2121/1993 δεν δύναται να εφαρμοστεί στην προκείμενη περίπτωση, διότι αφορά αποκλειστικά έκθεση έργων των εικαστικών τεχνών μέσα σε μουσεία, που έχουν την κυριότητα του υλικού φορέα όπου έχει ενσωματωθεί το έργο ή στο πλαίσιο εκθέσεων που οργανώνονται σε μουσεία.
[4] Εξάλλου ορθότερο είναι να δεχθούμε ότι η νομολογία του ΔΕΕ που αναφέρεται στον ορισμό της έννοιας της παρουσίασης έργων στο κοινό στο πλαίσιο τοποθέτησης υπερσυνδέσμων και ιδίως οι πρόσφατες αποφάσεις «GS Media BV» (υπόθ. C-160/15), «Stichting Brein I» (υπόθ. C-527/15) και «Stichting Brein II» (υπόθ. C-160/15).
[5] Aντίστοιχος προβληματισμός ανακύπτει ιδίως στην περίπτωση έργων μοναδικής ενσωμάτωσης, όπου και σχετική νομολογία, βλ. για παράδειγμα ΜονΠρΑθ, 276/2001, ΔΕΕ, 2001, σελ. 599.
[6] Βλ. για παράδειγμα την υπηρεσία «T-ShirtTV», http://www.t-shirttv.com/.
* Ο Θεόδωρος Χίου είναι δικηγόρος, διδάκτωρ νομικής Παν/μίου Στρασβούργου και ειδικός σύμβουλος σε θέματα δικαιωμάτων πνευματικής και βιομηχανικής ιδιοκτησίας (theodoros.chiou@iprights.gr).
Σημείωση: Το παρόν άρθρο αποτελεί μία εισαγωγή για τα πνευματικά δικαιώματα των φωτογράφων στο χώρο της μόδας, αλλά παραλείπει τις λεπτομέρειες. Απευθυνθείτε στο δικηγόρο σας για να λάβετε εξειδικευμένες συμβουλές.