Γράφει ο Θεόδωρος Χίου*

Η πανδημία του Covid-19.

Η αντιμετώπιση της τρέχουσας πανδημίας του νέου κορωνοϊού Covid-19, τόσο παγκοσμίως όσο και στη χώρα μας, έχει οδηγήσει στη λήψη μέτρων πρωτόγνωρων, που έχουν επηρεάσει την κοινωνική και οικονομική ζωή έντονα και ποικιλοτρόπως.

Τα μέτρα αντιμετώπισης ελήφθησαν στην Ελλάδα ήδη από το μήνα Φεβρουάριο, αρχής γενομένης με την από 25.2.2020 Πράξη Νομοθετικού Περιεχομένου «Κατεπείγοντα μέτρα αποφυγής και περιορισμού της διάδοσης κορωνοϊού» (ΦΕΚ Α' 42/25-02-2020), όπως κυρώθηκε με το άρθρο 1 του ν. 4682/2020.  

Η αναστολή λειτουργίας των βιβλιοθηκών.

Στο πλαίσιο των εν λόγω μέτρων, αποφασίστηκε, μεταξύ άλλων, η μερική αναστολή λειτουργίας των δημοσίως προσβάσιμων βιβλιοθηκών, η οποία, σύμφωνα με εφαρμογή εκτελεστικών Κοινών Υπουργικών Αποφάσεων, περιλαμβάνει απαγόρευση λειτουργίας αναγνωστηρίων, αιθουσών πολυμέσων και εν γένει κάθε χώρου συνάθροισης κοινού σε αυτές τις βιβλιοθήκες, κατ’ αρχήν έως τις 31.05.2020 [1]. Η ανωτέρω απαγόρευση εφαρμόζεται μεταξύ άλλων σε βιβλιοθήκες σχολικών μονάδων, ακαδημαϊκές βιβλιοθήκες και βιβλιοθήκες έτερων εκπαιδευτικών δομών, φορέων και ιδρυμάτων, δημοσίων και ιδιωτικών, όπως Εθνική Βιβλιοθήκη, η βιβλιοθήκη του Δικηγορικού Συλλόγου Αθηνών κ. ά.

Η αναστολή λειτουργίας βιβλιοθηκών υπό τους ανωτέρω όρους θίγει δύο θεμελιώδεις λειτουργίες τους:

(α) τη χρήση των αναγνωστηρίων και, κατ’ επέκταση

(i) την επιτόπια ανάγνωση υλικού και

(ii) τη φωτοτύπηση, σκανάρισμα, φωτογράφιση κλπ. δηλαδή την ιδιωτική αναπαραγωγή υλικού.

(β) το δημόσιο δανεισμό υλικού.

Η επίδραση στην ακαδημαϊκή (και όχι μόνο) διαδικασία.

Η αναστολή της λειτουργίας των βιβλιοθηκών έπληξε καίρια ιδίως την ερευνητική και εκπαιδευτική διαδικασία των ακαδημαϊκών ιδρυμάτων, αλλά και ορισμένους επαγγελματικούς κλάδους, όπως πχ. τους δικηγόρους. Διότι, η πρόσβαση σε μη ψηφιακώς προσβάσιμο υλικό βιβλιοθηκών (βιβλία, έντυπα, περιοδικά των συλλογών κλπ) κατέστη εκ των πραγμάτων ανέφικτη.

Κατ’ αποτέλεσμα, η ανάγκη για πρόσβαση σε πληροφορία και γνώση κατά την τρέχουσα περίοδο ικανοποιείται πλέον μέσω:

(α) χρήσης ίδιων μέσων του εκάστοτε χρήστη (φοιτητή, ερευνητή κλπ), στα οποία συμπεριλαμβάνονται η προσωπική βιβλιοθήκη ή προσωπικές ψηφιακές συνδρομές σε βάσεις δεδομένων,

(β) πρόσβασης στο ψηφιοποιημένο υλικό που παρέχουν οι βιβλιοθήκες σε εγγεγραμμένους χρήστες ή στο ευρύ κοινό (το οποίο κατόπιν ενεργειών εκδοτών διευρύνθηκε σε ορισμένες περιπτώσεις λόγω των έκτακτων συνθηκών),

(γ) ελεύθερων πηγών διαδικτύου, στις οποίες περιλαμβάνονται και ελεύθερες βάσεις δεδομένων επιστημονικού ενδιαφέροντος (όπως πχ. το SSRN).

H υποκατάσταση του φάσματος διαθέσιμου υλικού βιβλιοθηκών από τις ανωτέρω διεξόδους πρόσβασης ασφαλώς δεν ήταν ούτε πλήρης, ούτε ικανοποιητική, δεδομένου ότι:

(α) δεν διαθέτουν όλοι οι χρήστες πρόσβαση στους ίδιους πληροφοριακούς πόρους,

(β) το παρεχόμενο ή διαθέσιμο ψηφιακό και διαδικτυακό περιεχόμενο είναι συνήθως πιο περιορισμένο σε σχέση με τους πλήρεις καταλόγους των βιβλιοθηκών.

(γ) το ψηφιακώς παρεχόμενο υλικό από ορισμένες βιβλιοθήκες δεν είναι διαθέσιμο για όλες τις κατηγορίες χρηστών τους (π.χ. πρόσβαση μόνο για μεταπτυχιακούς φοιτητές)

 

Η προσαρμογή της λειτουργίας των βιβλιοθηκών και ο σεβασμός στην πνευματική ιδιοκτησία.

Το πληροφοριακό κενό και η αρνητική επίδραση που επιφέρει η περιστολή των ανωτέρω θεμελιωδών λειτουργιών των βιβλιοθηκών για λόγους διασφάλισης της δημόσιας υγείας ώθησαν τις Βιβλιοθήκες να αναδιοργανώσουν το μοντέλο παροχής των υπηρεσιών τους, με σκοπό την όσο το δυνατόν αποτελεσματικότερη εξ αποστάσεως υποστήριξη των πληροφοριακών αναγκών των χρηστών τους.

Σχετικές είναι οι ακόλουθες ανακοινώσεις βιβλιοθηκών, τις οποίες ενδεικτικώς παραθέτουμε:

«Παρέχεται δυνατότητα επικοινωνίας των χρηστών με το προσωπικό της Βιβλιοθήκης τις εργάσιμες ημέρες […] και υποστηρίζουμε καθημερινά πολλά αιτήματα φοιτητών με σεβασμό στη ισχύουσα νομοθεσία της Πνευματικής Ιδιοκτησίας.»

[Βιβλιοθήκη Νομικής Σχολής ΕΚΠΑ]

[…] Για περιπτώσεις που παρίσταται ανάγκη, το προσωπικό της Βιβλιοθήκης θα είναι στη διάθεση των δικηγόρων για αποστολή ψηφιοποιημένου υλικού κατόπιν αιτήματός τους […]. Τηρουμένης της νομοθεσίας περί πνευματικών δικαιωμάτων, που διέπει το έντυπο και ηλεκτρονικό υλικό της συλλογής της Βιβλιοθήκης του Δ.Σ.Α., θα προσπαθήσουμε να εξυπηρετήσουμε κατά το μέγιστο δυνατό τις πληροφοριακές ανάγκες που θα προκύψουν.

[Βιβλιοθήκη Δικηγορικού Συλλόγου Αθηνών]

«Εξ αποστάσεως» ιδιωτική αναπαραγωγή από βιβλιοθήκες για λογαριασμό χρηστών;

Η εξ αποστάσεως ικανοποίηση πληροφοριακών αναγκών (εννοείται για ιδιωτική χρήση του αιτούντος), σε συνδυασμό με την υπόμνηση της εφαρμογής του δικαίου πνευματικής ιδιοκτησίας στις ανωτέρω ανακοινώσεις, μας υπενθύμισε, (ίσως στην πιο ακραιφνή εκδοχή του), ένα παλαιό και εριζόμενο ζήτημα, το οποίο σχετίζεται με την εφαρμογή της εξαίρεσης της ιδιωτικής αναπαραγωγής στο χώρο των βιβλιοθηκών.

Eιδικότερα ερωτάται:

Πώς θα μπορούσε να υποκατασταθεί η ανάγνωση και ιδίως η διενέργεια (ψηφιακής ή μη) ιδιωτικής αναπαραγωγής υλικού της βιβλιοθήκης, η οποία υπό κανονικές συνθήκες πραγματοποιείται στο χώρο και τα τερματικά των βιβλιοθηκών, στην περίπτωση που ο χρήστης δεν δύναται να αποκτά στη φυσική κατοχή του το εν λόγω υλικό; Και ειδικότερα, θα νοείται ιδιωτική αναπαραγωγή, όταν για τη διενέργειά της μεσολαβεί τρίτο («παρένθετο») πρόσωπο;

Η απάντηση προκύπτει από ερμηνεία του άρθρου 18 § 1 Ν 2121/1993 που θεσπίζει την εξαίρεση ιδιωτικής αναπαραγωγής, σύμφωνα με το οποίο: «[…] επιτρέπεται, χωρίς την άδεια του δημιουργού και χωρίς αμοιβή, η αναπαραγωγή ενός έργου που έχει νομίμως δημοσιευθεί, εφόσον η αναπαραγωγή γίνεται για ιδιωτική χρήση εκείνου που την κάνει.»

Ερμηνευτικές προσεγγίσεις.

Η εν λόγω διάταξη έχει λάβει δύο διαφορετικές ερμηνείες. Σύμφωνα με μία μειοψηφούσα άποψη, για την εφαρμογή της εξαίρεσης ιδιωτικής αναπαραγωγής και δεδομένου ότι ο σκοπός της αναπαραγωγής έγκειται στην ιδιωτική χρήση, είναι αδιάφορο το αν προβαίνει ο ίδιος ο χρήστης στην αναπαραγωγή ενός έργου (πχ. φωτογραφίζοντας τις σελίδες του βιβλίου ή φωτοτυπώντας ο ίδιος έργα στα φωτοτυπικά μηχανήματα της βιβλιοθήκης) ή αν χρησιμοποιεί τρίτο (πχ. τον υπάλληλο της βιβλιοθήκης), ο οποίος ενεργεί υπό τις οδηγίες και εντολές του χρήστη [2].

Αντιθέτως, σύμφωνα με την μάλλον κρατούσα στη θεωρία γνώμη, η οποία υποστηρίζεται και από την αιτιολογική έκθεση του Ν. 2121/1993 [3], η ιδιωτική αναπαραγωγή πρέπει να πραγματοποιείται από τον ίδιο το χρήστη. Κατά συνέπεια, η αναπαραγωγή που γίνεται με μεσολάβηση τρίτου προσώπου δεν νοείται ως ιδιωτική και δεν καλύπτεται από την εξαίρεση του άρθρου 18 § 1.

Υπό το φως της κρατούσας ερμηνείας, μια «εξ αποστάσεως» ιδιωτική αναπαραγωγή, δεν θα μπορούσε να θεωρηθεί ότι καλύπτεται από τη διάταξη του άρθρου 18 § 1, ακόμα και αν πληρούνται και οι λοιπές προϋποθέσεις του εν λόγω άρθρου (έργο νομίμως δημοσιευθέν και αναπαραγωγή που δεν εμποδίζει την κανονική εκμετάλλευση του έργου ούτε βλάπτει τα νόμιμα συμφέροντα των δημιουργών-πράγμα που συνεπάγεται συνήθως την αναπαραγωγή μέρους μόνο του έργου). Διότι, όχι μόνο μεσολαβεί παρένθετο πρόσωπο για τη διενέργειά της (κάποιος υπάλληλος της βιβλιοθήκης), αλλά διενεργείται και πράξη διάθεσης του αναπαραχθέντος τμήματος έργου (αποστολή του αναπαραχθέντος έργου, μέσω email ή μέσω φαξ), η οποία δεν περιλαμβάνεται ούτως ή άλλως στον κανόνα του άρθρου 18 § 1 Ν. 2121/1993.

Η απάντηση δεν θα διαφοροποιούνταν σε περίπτωση επίκλησης των έκτακτων δυσχερειών που προξένησε η πανδημία στην πρόσβαση στη γνώση και την πληροφορία μέσω των βιβλιοθηκών, δεδομένου ότι «δίκαιο ανάγκης» στην πνευματική ιδιοκτησία δεν υφίσταται.

Έτσι, νομιμοποιητική διέξοδο υπέρ του ανωτέρω δείγματος ανακοινωθείσας πρακτικής βιβλιοθηκών θα παρέχει μόνο μία διασταλτική ερμηνεία της μη κρατούσας θέσης, δυνάμει της οποίας η παραγγελία και λήψη του αναπαραχθέντος (τμήματος) έργου, δεν θα προϋποθέτει απαραιτήτως φυσική παρουσία ή εγγύτητα του χρήστη σε κανένα στάδιο της διενέργειάς της, εφόσον πραγματοποιείται με σκοπό την ιδιωτική χρήση εκ μέρους του χρήστη (παρένθετη και απομακρυσμένη ιδιωτική αναπαραγωγή). Σε αυτή την περίπτωση πάντως, θα απαιτείται η μετέπειτα ολοσχερής διαγραφή οποιουδήποτε αντιγράφου δημιουργείται από τη βιβλιοθήκη κατά τη διαδικασία ικανοποίησης του αιτήματος του χρήστη.

Όμως αυτή η ερμηνεία θα αντίκειται πιθανώς στην αρχή της συσταλτικής ερμηνείας των εξαιρέσεων που διέπει το σύστημά μας και η εφαρμογή της εξαίρεσης ιδιωτικής αναπαραγωγής στην ανωτέρω περίπτωση δεν θα διέλθει με ευκολία τη βάσανο του τέστ των τριών σταδίων του άρθρου 28Γ Ν. 2121/1993.

 

Το μέλλον: Εξ αποστάσεως ικανοποίηση πληροφοριακών αναγκών βάσει συμφωνιών με προνομιακούς όρους.

Προς τη διέξοδο της διασταλτικής ερμηνείας των εξαιρέσεων φαίνεται μάλλον να κατευθύνεται και η Διεθνής Ένωση Κοινοπραξιών Βιβλιοθηκών η οποία, με ανακοίνωσή της ενόψει της πανδημίας, ζητά από τους εκδότες «να επιτρέπουν στο μέγιστο βαθμό τις εξαιρέσεις για τα πνευματικά δικαιώματα, ακόμη και αν αυτό δεν επιτρέπεται βάσει συμβολαίου, για να μπορούν τα Ιδρύματα να συνεχίζουν την εκπαιδευτική αποστολή τους και εξ αποστάσεως» [4].

Πάντως, ο πλέον ασφαλής από νομικής απόψεως τρόπος για την εξ αποστάσεως ικανοποίηση των πληροφοριακών αναγκών των χρηστών υπό το ισχύον πλαίσιο πνευματικής ιδιοκτησίας, είναι η υπογραφή συμφωνιών μεταξύ δικαιούχων (κυρίως εκδοτών ή του αρμόδιου ΟΣΔ) και βιβλιοθηκών, δυνάμει των οποίων θα καλύπτεται ρητώς η ανωτέρω δυνατότητα αποστολής αναπαραχθέντων τμημάτων έργων από τις βιβλιοθήκες προς τους χρήστες για ιδιωτική τους χρήση.

Δεν είναι βέβαιο ότι τέτοιου είδους συμφωνίες θα επιτευχθούν σύντομα. Εντούτοις, είναι αδιαμφισβήτητο γεγονός ότι, με αφορμή την πανδημία, αναδείχθηκε (ή, καλύτερα, κατέστη σε όλους εμφανής) η σημασία των βιβλιοθηκών ως οργανισμών που προωθούν την πρόσβαση στην πληροφορία και τη γνώση και υποστηρίζουν τη διδασκαλία και την έρευνα, ιδίως στο Ακαδημαϊκό περιβάλλον.

Ο θεμελιώδης αυτός ρόλος τους θα πρέπει να ληφθεί δεόντως υπόψιν στο πλαίσιο επιδίωξης συμφωνιών με τους δικαιούχους, με σκοπό τη διαμόρφωση προνομιακών αμοιβολογίων για παροχή απομακρυσμένης ικανοποίησης πληροφοριακών αναγκών των χρηστών (σε συνδυασμό με τη διασφάλιση της απομακρυσμένης πρόσβασης των χρηστών σε συνδρομητικές βάσεις δεδομένων που διαθέτει η βιβλιοθήκη).

Η νόμιμη εξ αποστάσεως πρόσβαση των χρηστών στους πληροφοριακούς πόρους των βιβλιοθηκών με εφάμιλλους όρους ποιότητας και έκτασης σε σχέση με τη δια ζώσης πρόσβαση, ακόμα και σε περιόδους «καραντίνας», αποτελεί μείζον διακύβευμα, ιδίως αν λάβει κανείς υπόψιν ότι η εξ αποστάσεως ακαδημαϊκή λειτουργία αναμένεται να ενταθεί και ενδεχομένως σε μεγάλο βαθμό να παγιωθεί.

 

*Ο Δρ. Θεόδωρος Χίου είναι Δικηγόρος Πνευματικών δικαιωμάτων, Ψηφιακών Τεχνολογιών και Καινοτομίας (Αυτή η διεύθυνση ηλεκτρονικού ταχυδρομείου προστατεύεται από τους αυτοματισμούς αποστολέων ανεπιθύμητων μηνυμάτων. Χρειάζεται να ενεργοποιήσετε τη JavaScript για να μπορέσετε να τη δείτε.), εκλεγμένος Μεταδιδακτορικός Ερευνητής στη Νομική Σχολή Αθηνών (τομέας Αστικού Δικαίου) και Διδάσκων στο Πανεπιστήμιο Δυτικής Αττικής, Τμήμα Βιβλιοθηκονομίας, Αρχειονομίας και Συστημάτων Πληροφόρησης.

Υποσημειώσεις.

[1] ΚΥΑ υπ’ αρ. Δ1α/ΓΠ.οικ. 16838/2020 (ΦΕΚ Β' 783/10-03-2020) με τίτλο: Επιβολή του μέτρου της προσωρινής απαγόρευσης λειτουργίας των βρεφονηπιακών και παιδικών σταθμών, νηπιαγωγείων, σχολικών μονάδων, ανωτάτων εκπαιδευτικών ιδρυμάτων, κέντρων ξένων γλωσσών, φροντιστηρίων και πάσης φύσεως εκπαιδευτικών δομών, φορέων και ιδρυμάτων, δημοσίων και ιδιωτικών, κάθε τύπου και βαθμού της χώρας για το χρονικό διάστημα από 11.3.2020 έως και 24.3.2020, η οποία αντικαταστάθηκε από την Κοινή Υπουργική Απόφαση ΔΙα/ΓΠ.οικ. 20021/2020 (ΦΕΚ 956/Β/21-3-2020) με ισχύ από 21.3.2020 έως και 10.4.2020 και παρατάθηκε με την Δ1α/ΓΠ.οικ. 24343/10.4.2020, έως και τις 10.5.2020 και προσφάτως με την υπ’ αριθμ. Δ1α/ΓΠ.οικ. 28237 (ΦΕΚ B’ 1699/05.05.2020) έως 31.05.2020.

[2] Μ.-Θ. Μαρίνος, Πνευματική Ιδιοκτησία, Εκδ. Σάκκουλας, 2004, σελ. 223⸱ ο ίδιος, «Μερικές παρατηρήσεις για τη θέση των παραδοσιακών δημόσιων βιβλιοθηκών και των δημόσιων ψηφιακών βιβλιοθηκών στο σύστημα του ν. 2121/1993», ΕλλΔνη 1998, σελ. 1483 επ. και ιδίως σελ. 1487⸱  με επιφυλάξεις Α. Παπαδοπούλου, «Η φωτοτυπική αναπαραγωγή από βιβλιοθήκες και προβλήματα πνευματικής ιδιοκτησίας», ΔΕΕ, 2006, σελ. 345⸱ με λιγότερες επιφυλάξεις Κ. Χριστοδούλου, Πνευματική Ιδιοκτησία, Νομική Βιβλιοθήκη, 2018, σελ. 156.

[3] Δ. Καλλινίκου, Πνευματική Ιδιοκτησία και Βιβλιοθήκες, 2007, σελ. 70⸱ Γ.-Α. Ζάννος, Άρθρο 18 σε Λ. Κοτσίρης, Ε. Σταματούδη (επιμ.), Νόμος για την Πνευματική Ιδιοκτησία. Κατ’ άρθρον ερμηνεία, Εκδόσεις Σάκκουλα Αθήνα Θεσαλονίκη, 2009, σελ. 478 ⸱ Α. Μάνθος, Πνευματική Ιδιοκτησία, Νομική Βιβλιοθήκη 2015, σελ. 221⸱ Εισ. Έκθεση Ν. 2121/1993, σελ. 4: «[…] τάσσεται η προϋπόθεση ότι η αναπαραγωγή πρέπει να γίνεται από τον ίδιο το χρήστη.»

[4] https://www.heal-link.gr/%CF%88%CE%AE%CF%86%CE%B9%CF%83%CE%BC%CE%B1-%CF%84%CE%B7%CF%82-%CE%B4%CE%B9%CE%B5%CE%B8%CE%BD%CE%BF%CF%8D%CF%82-%CE%AD%CE%BD%CF%89%CF%83%CE%B7%CF%82-%CE%BA%CE%BF%CE%B9%CE%BD%CE%BF%CF%80%CF%81%CE%B1/

Photo credits: Background vector created by katemangostar - www.freepik.com

ΔΙΑΒΑΣΤΕ ΠΕΡΙΣΣΟΤΕΡΑ:

ΑΝΑΣΤΟΛΗ ΣΥΝΕΔΡΙΑΣΕΩΝ ΚΑΙ ΑΝΑΒΟΛΗ ΔΙΚΑΣΙΜΩΝ ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΗΣ ΕΠΙΤΡΟΠΗΣ ΣΗΜΑΤΩΝ ΑΠΡΙΛΙΟΥ-ΜΑΪΟΥ ΛΟΓΩ COVID-19 ...
ΑΝΑΣΤΟΛΗ ΠΡΟΘΕΣΜΙΩΝ ΣΤΟΝ ΟΒΙ ΛΟΓΩ COVID-19 ...
ΗΜΕΡΙΔΑ: ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΕΣ, ΑΡΧΕΙΑ ΚΑΙ ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΗ ΙΔΙΟΚΤΗΣΙΑ
ΗΜΕΡΙΔΑ: ΑΡΧΕΙΑ ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΩΝ - ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΙΣΜΟΙ ΚΑΙ ΠΡΟΟΠΤΙΚΕΣ