Την έννοια των «ανθρωπίνων εμβρύων» του άρθρου 6 παρ. 2 της Οδηγίας 98/44/ΕΚ του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου της 6ης Ιουλίου 1998 για την έννομη προστασία των βιοτεχνολογικών εφευρέσεων [1] κλήθηκε να ερμηνεύσει εκ νέου το Δικαστήριο της Ευρωπαϊκής Ένωσης με την από 18 Δεκεμβρίου 2014 απόφασή του στην υπόθεση C-364/13 (International Stem Cell Corporation κατά Comptroller General of Patents, Designs and Trade Marks).

Αιτία για την έκδοση της εν λόγω απόφασης στάθηκε η δικαστική διένεξη ανάμεσα στο Γραφείο Διανοητικής Ιδιοκτησίας του Ηνωμένου Βασιλείου (UK Intellectual Property Office) και της εταιρείας βιοτεχνολογίας International Stem Cell Corporation. Το Γραφείο αρνήθηκε να απονείμει δίπλωμα ευρεσιτεχνίας για μία εφεύρεση βιολογικού υλικού (χρήση ενεργοποιημένων με παρθενογένεση (μη γονιμοποιημένων) ανθρώπινων ωαρίων) της εταιρείας καθότι έκρινε πως αφορά «χρήση ανθρωπίνου εμβρύου για βιομηχανικούς/εμπορικούς σκοπούς».

Το High Court of Justice (ανώτατο δικαστήριο του Ηνωμένου Βασιλείου) που κλήθηκε να αποφασίσει επί της υπόθεσης, έθεσε το εξής προδικαστικό ερώτημα στο ΔΕΕ:

«Περιλαμβάνονται τα μη γονιμοποιημένα ανθρώπινα ωάρια των οποίων η διαίρεση και περαιτέρω ανάπτυξη έχει ενεργοποιηθεί με παρθενογένεση και τα οποία, σε αντίθεση με τα γονιμοποιημένα ωάρια, περιέχουν μόνον πολυδύναμα κύτταρα και δεν είναι ικανά να αναπτυχθούν σε ανθρώπινα όντα, στην έννοια «ανθρώπινα έμβρυα» του άρθρου 6, παράγραφος 2, στοιχείο γ’, της οδηγίας 98/44[…];» 

Η Οδηγία 98/44/ΕΚ οριοθετεί το αντικείμενο των διπλωμάτων ευρεσιτεχνίας επί βιοτεχνολογικών εφευρέσεων. Πιο συγκεκριμένα, δεν μπορούν να κατοχυρωθούν με δίπλωμα ευρεσιτεχνίας oι εφευρέσεις των οποίων η εμπορική εκμετάλλευση αντίκειται στη δημόσια τάξη ή στα χρηστά ήθη (άρθρο 6 παρ. 1) και συγκεκριμένα οι χρήσεις ανθρωπίνων εμβρύων για βιομηχανικούς ή εμπορικούς σκοπούς, (άρθρο 6 παρ. 2)

Το Δικαστήριο, ερμηνεύοντας την επίμαχη διάταξη, έκρινε πως για να χαρακτηριστεί μία εφεύρεση ως εμπίπτουσα στην ως άνω απαγόρευση σχετικά με ανθρώπινο έμβρυο, απαιτείται όχι  μόνο η ύπαρξη ανθρωπίνου ωαρίου, αλλά και η εγγενής δυνατότητά του να αναπτυχθεί σε ανθρώπινο ον. Κατά συνέπεια, ένα μη γονιμοποιημένο ανθρώπινο ωάριο το οποίο οδηγήθηκε σε διαίρεση και σε πολλαπλασιασμό μέσω παρθενογενέσεως, παρά το γεγονός ότι αρχίζει έναν μηχανισμό αναπτύξεως, δεν αποτελεί «ανθρώπινο έμβρυο» per se, παρά μόνο εάν διαθέτει εγγενώς τη δυνατότητα αναπτύξεως σε ανθρώπινο ον.

Με την απόφαση αυτή, το πεδίο εφαρμογής του άρθρου 6 παρ. 2 εδ. γ’ της Οδηγίας 98/44/ΕΚ περιορίζεται ακόμα περισσότερο. Πράγματι, η κατοχύρωση ενός ανθρωπίνου εμβρύου με δίπλωμα ευρεσιτεχνίας απαγορεύεται μόνο στην περίπτωση που συντρέχουν σωρευτικά οι εξής προϋποθέσεις: αφενός το ανθρώπινο έμβρυο χρησιμοποιείται για εμπορικούς ή βιομηχανικούς σκοπούς [2], και αφετέρου έχει την δυνατότητα εγγενούς ανάπτυξής του σε ανθρώπινο ον.

Η παρούσα απόφαση αποτελεί αναθεώρηση της νομολογίας του Δικαστηρίου όπως διαμορφώθηκε με την απόφαση Brüstle της 18ης Οκτωβρίου 2011 (υπόθεση C-34/10). Σύμφωνα με την τελευταία, στην έννοια των «ανθρώπινων εμβρύων» περιλαμβάνονταν τα μη γονιμοποιημένα ανθρώπινα ωάρια των οποίων η διαίρεση και η περαιτέρω ανάπτυξη έχει ενεργοποιηθεί με παρθενογένεση, εφόσον τα ωάρια αυτά, όπως τα έμβρυα που προκύπτουν από γονιμοποίηση ωαρίου, ήταν ικανά να ενεργοποιήσουν τον μηχανισμό αναπτύξεως ανθρωπίνου όντος.

Αξίζει να σημειωθεί πάντως πως παρ’ ότι αναγνωρίζεται η ανάγκη ενιαίας ερμηνείας της έννοιας του «ανθρωπίνου εμβρύου» εντός του εδάφους της Ένωσης, το Δικαστήριο παραπέμπει τελικώς στον εθνικό δικαστή να κρίνει σε ποιες περιπτώσεις το ανθρώπινο ωάριο έχει τη δυνατότητα εγγενούς ανάπτυξης σε ανθρώπινο ον. Έτσι, τώρα ο Βρετανός δικαστής θα πρέπει να εξακριβώσει αν, υπό το πρίσμα των αρκούντως αποδεδειγμένων και επικυρωθεισών από τη διεθνή ιατρική επιστήμη γνώσεων,  τα μη γονιμοποιημένα ωάρια που αποτελούν το αντικείμενο των αιτήσεων καταχωρίσεως εταιρείας έχουν την απαιτούμενη εγγενή δυνατότητα αναπτύξεως σε ανθρώπινο ον.

 Μαριάννα Κατρακάζη

[1] Η εν λόγω Οδηγία προσαρμόστηκε στην ελληνική νομοθεσία με το Προεδρικό Διάταγμα 321/2001 «Προσαρμογή στην Οδηγία 98/44/ΕΚ του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου για την έννομη προστασία των βιοτεχνολογικών εφευρέσεων».

[2] Αντίθετα επιτρέπονται οι εφευρέσεις με θεραπευτικό/ διαγνωστικό σκοπό. Αξιοσημείωτο είναι ότι στο προηγούμενο σχέδιο της οδηγίας αποκλειόταν εντελώς η χρήση των εμβρύων, δηλαδή δεν γινόταν δεκτή ούτε για θεραπευτικούς σκοπούς. Αλεξάνδρα Μικρουλέα, Δ.Ν. Δικηγόρος, «Η κατοχύρωση των βιοτεχνολογικών εφευρέσεων», ΕΕμπΔ 2000, σελ. 262 επ.